Wat is de betekenis van filosofie in jouw dagelijks leven? Die vraag stel ik een aantal mensen die van denken hun vak hebben gemaakt. Op een grijze koude wintermiddag in een warme koffiebar in Leiden spreek ik met filosoof Paulien Hilbrink. Na de Pabo en een studie filosofie aan de UvA volgde ze de jaaropleiding Filosoferen met kinderen aan het ISVW. Paulien is bestuurslid van het Centrum voor Kinderfilosofie Nederland (CKN) en filosofeert met groepen kinderen in het basisonderwijs.
INTERVIEW GABY AMMERLAAN
Wat betekent filosofie voor jou in het dagelijkse leven?
‘Filosofie helpt mij bullshit te onderscheiden van het zinvolle. Ik ben snel door van alles geboeid, maar soms is het mijn aandacht niet waard. In gesprekken merk ik dat mijn filosofiebasis helpt helder te denken. Wat veel mensen in gesprekken doen is de ander proberen te overtuigen. Als je filosofie hebt gestudeerd word je getraind in de vraag “Wat hoor ik hier nu precies?”. Dan kan je ook beargumenteren, waarom je niet mee gaat in de redenering van een ander. Ik kan er in zo’n situatie bewust voor kiezen om of de discussie aan te gaan, of dat juist te laten. Vroeger voelde ik wel aan dat er in gesprekken iets niet klopte, maar kon ik er minder goed mee uit de voeten. Zie het als een soort touwtrekken, als iemand aan een touw trekt, kan ik er nu voor kiezen om het te laten vieren of juist niet.’
Wat brengt filosofie jou?
‘Filosoferen brengt mij fysieke rust. Ik voel me minder verloren met mijn vragen en gedachten. Ik leer mijn plek innemen, begrijp mijn rol en weet hoe ik die kan inzetten. Toen ik begon met de studie filosofie aan de UvA ben ik ook gestart met karate. Ik houd van strijd, maar wel in een setting van vooraf afgesproken regels en technieken, zodat je de technieken samen goed kan leren gebruiken en inzetten. Bij een filosofisch gesprek zijn er ook hele duidelijke afspraken. Ik vind het mooi om met kinderen binnen die kaders op verkenning te gaan en hun denken te helpen ontwikkelen. Daarbinnen ervaar ik juist veel groei en vrijheid.’
“Bij zowel filosofie als karate werk je in een vrije oefensetting door vooraf afgesproken regels en zuivere technieken.”
Herinner je je een eerste filosofisch inzicht?
‘Ik was een jaar of negen en ik zat bij mijn moeder achter op de fiets. Ik vroeg haar: “Waarom hebben gelovige mensen ook de duivel bedacht?” Het leek me ineens zo onlogisch: met een god heb je een voorbeeld van het goede. Waarom zou je ook zo’n voorbeeld van het kwade nodig hebben? Alsof mensen daarmee hun eigen verantwoordelijkheid kunnen afschuiven. Zulke vragen had ik wel vaker. Mijn moeder reageerde altijd goed op dit soort vragen. Ze ging er niet tegenin, maar vroeg er eerder op door.’
Hoe is de studie filosofie op je pad gekomen?
‘Na mijn middelbare school begon ik aan een studie Rechten, maar dat was het niet voor mij. Toen heb ik de Pabo gedaan en een paar jaar als leerkracht op een basisschool gewerkt. Toen ik kinderen kreeg, wilde ik iets anders doen. In dezelfde tijd werd ik karateka. Ik streepte allerlei studies af en filosofie bleef over. Filosofie zou een onderzoek zijn naar het leven, dat leek me wel wat. Het is een belofte die werd waar gemaakt. Door jezelf telkens in een nieuwe filosoof te verdiepen en al die boeken te lezen en te bespreken, kom je steeds in een ander denkraam terecht. En daarmee leer je ook jezelf steeds beter kennen. Socrates schreef: “Een niet onderzocht leven is een waardeloos leven.” Dat is me net iets te oordelend. Bij het orakel van Delphi staat geschreven “Ken uzelf”, dat vind ik wel een mooie opdracht.’
Kan filosofie ook helpen bij levensvragen of problemen?
‘Filosofie helpt je bij het weggummen van je ego: dat wat ik vind, doet er niet zoveel toe. Dat merk ik bijvoorbeeld als ik een gesprek aanga, waarin ik op mijn strepen moet staan, of een grens wil trekken. Als het dan om jezelf gaat, ben je kwetsbaar, maar als er iets groters zoals een bepaald principe op het spel staat, sta je veel sterker. Ik geef een voorbeeld uit de praktijk. In de filosofie heb je het concept van het panopticon, uitgewerkt door Foucault. Het is oorspronkelijk een bouwkundig principe dat je bijvoorbeeld in gevangenissen ziet. Het is gebaseerd op het idee dat als je van allerlei kanten bekeken wordt, je jezelf ook op een bepaalde manier gaat gedragen.
“Filosofie helpt je bij het weggummen van je ego.”
In mijn werk op school herkende ik ooit zo’n panopticon situatie, toen er een externe adviseur op school kwam om de onderwijskwaliteit te beoordelen. Deze man kwam met een kijkwijzer – die wij niet eerder hadden gezien – in alle klassen en maakte op grond daarvan een beoordeling. Ik vond dat merkwaardig, omdat we niet eerst met elkaar de criteria hadden besproken en gedeeld. Toen deze adviseur bij mij zijn oordeel wilde vertellen, zei ik hem dat ik daar totaal geen waarde aan hechtte, omdat zijn oordeel niet op een gezamenlijk overeengekomen visie was gebaseerd. Waar normen impliciet zijn, blijkt filosofie vaak heel nuttig.’
Heb jij een missie met filosoferen?
‘Mijn missie met filosofie is dat kinderen serieus worden genomen als ze iets zeggen. Als ik les geef aan een groep creatieve denkers uit groep 5 tot en met 8 is er veel vrijheid in mijn lessen. Toch weten ze ook heel goed dat ik ze verantwoordelijkheid geef voor wat ze zeggen. Ze weten dat ze dus niet zomaar iets moeten roepen, maar goed nadenken voordat ze iets zeggen. Het is aan mij om ze die verantwoordelijkheid te geven, en ze de kans te geven erin te groeien. Ik hoor wel van collega’s terug dat dezelfde leerlingen zich in mijn lessen anders gedragen.
Op de Hogeschool voor Toegepaste Filosofie geef ik les aan volwassenen, dat is ook hartstikke leuk. Ik houd gewoon erg van situaties waarin mensen iets willen leren. Het is fijn om in een gesprek iemand anders en mezelf beter te leren kennen.’
“Door jezelf telkens in een andere filosoof te verdiepen, kom je steeds in een ander denkraam terecht.”
Welke filosofen hebben jou geïnspireerd of op andere ideeën gebracht?
‘Spinoza heeft mijn kijk op god veranderd. Ik ben zelf atheïstisch opgevoed en Spinoza’s idee van god, is een hele andere dan die ik kende. Hij gaat terug naar het monisme – dat ervan uit gaat dat er maar één substantie is – en legt uit dat mensen één zijn met de natuur en dat god de natuur is. God kan je dus ook op een andere manier verstaan dan “een man die voorschrijft hoe je moet leven”. Ik begreep toen dat ik helemaal niet weet waar mensen op duiden als ze zeggen in god te geloven. Misschien voelen ze wel dat god iets is waarmee ze zich graag één zouden voelen, zoals Spinoza dat uitlegt. In plaats van het af te wijzen kon ik vragen “Als je het over god hebt, wat betekent dat voor jou?”. En dat geldt voor veel dingen. Om beter te begrijpen wat iemand bedoelt, moet je doorvragen. En de verhalen van mensen bestaan naast elkaar. Het ene verhaal staat niet boven of onder het andere.
Een andere filosoof die in me opkomt is Merleau-Ponty. Hij stelt dat we eerst vanuit ons lichaam en niet vanuit ons bewustzijn of denken de wereld tot ons nemen en begrijpen. Wat ik van hem heb geleerd is dat het lichaam veel vertrouwen in de wereld geeft. Bijvoorbeeld in het interpreteren van signalen. Het is bij lesgeven ook zo merkbaar. Vaak zie je aan een houding of bewegingen van een kind al dat er iets is. Daar hoef je niet eerst een rationele analyse op los te laten. Bij baby’s vinden we het ook volstrekt logisch dat we hun lichaamstaal moeten zien te begrijpen. En als je bijvoorbeeld als leraar heel relaxed gaat zitten als je je les start, is dat direct voelbaar in de groep.’
Heb je nog andere filosofie tips voor het dagelijks leven?
‘Het is weliswaar geen filosoof, maar kortgeleden ben ik geraakt door het werk van de Mexicaanse schrijver Don Miguel Ruiz. Hij deelt vier afspraken die je met jezelf kunt aangaan. Dit zijn ze:
- Spreek altijd onberispelijk
- Vat niets persoonlijk op, want het draait niet om jou.
- Ga nooit uit van aannames.
- Doe altijd je best.
Ik vind dat wel mooie inzichten om naar te leven.’
Kijk voor meer informatie over Paulien Hilbrink op LinkedIn of op haar website.
“Ik houd erg van situaties waarin mensen iets willen leren.”
Over de auteur
Gaby Ammerlaan (1973) studeerde Algemene Letteren/Internationale Betrekkingen aan de Universiteit Utrecht en werkt sindsdien voor verschillende kleine en grote organisaties in de non-profit sector en het publieke domein. Een aantal jaar geleden volgde Gaby de opleiding Filosoferen met kinderen en Jongeren. Daar ontdekte ze de schoonheid van de filosofie en de waarde van een goed gesprek zonder (voor-)oordelen. Zij zet haar expertise op het gebied van marketing en communicatie graag in om – samen met de andere enthousiaste betrokkenen – filosofie in haar thuisstad Den Haag goed op de kaart te zetten.