Wat is de betekenis van filosofie in jouw dagelijks leven? Die vraag stel ik een aantal mensen die van denken hun vak hebben gemaakt. In Amsterdam zoek ik filosoof-theoloog Gerko Tempelman op. Met zijn gezin woont hij in een Begeleid Wonen Woongroep samen met mensen die een tijdelijke opvangplek nodig hebben. Gerko geeft cursussen en lezingen, schrijft, spreekt en preekt en maakt theater met het muziektheatergezelschap KASSETT. Lees over ons gesprek aan zijn keukentafel.
INTERVIEW GABY AMMERLAAN
Wat betekent filosofie voor jou in het dagelijkse leven?
‘Dat vind ik best een moeilijke vraag. Filosofie kan iets heel academisch worden. Wat ooit begon als liefde voor wijsheid mondt nu soms uit in wetenschap en feitelijkheden, dingen goed kunnen beredeneren. Dat heeft niet zoveel meer met wijsheid te maken. Voor mij gaat het er juist om hoe je filosofie naar de concrete, dagelijkse praktijk kunt brengen.’
Wat wil je bereiken met filosofie?
‘Ik vind het interessant als filosofische onderwerpen raken aan maatschappelijke relevantie. Zo heb ik een tijdje Death cafés georganiseerd. Het idee was geïnspireerd op de filosoof Heidegger die meende dat wij als mensen de confrontatie met onze eindigheid uit de weg gaan. Met die cafés organiseerde ik een setting waarin we hier juist wel over praten. Wat is jouw ervaring met de dood? Vanuit die vraag ontstaan vaak mooie gesprekken. Mensen laten zich sneller in de ziel kijken. Sindsdien denk ik dat we dat meer nodig hebben in de maatschappij. Ik zie het als een uitdaging om mensen over de drempel van een intimiderende vraag te trekken. En als er dan bij de borrel muurtjes worden geslecht, vind ik dat mooi om te zien.
Je moet elkaar wel tegenkomen en jezelf op tafel durven leggen. Daarom woon ik ook in deze vorm. Zeven jaar geleden hebben wij er bewust voor gekozen zo te leven en onze kinderen op te laten groeien. Hier wonen we tussen mensen met een andere achtergrond en andere ideeën, die we anders niet zo snel zouden tegenkomen. Confrontatie met de ander breekt je eigen wereld open. Daar ben ik van overtuigd.’
“Filosofie heeft ook te maken met mensen tegenkomen die je anders niet ontmoet.”
Waarom vind je de ontmoeting met een ander perspectief zo belangrijk?
‘Het heeft er vast mee te maken dat ik ben opgegroeid in een vrijgemaakte gereformeerde bubbel in Hardenberg. Toen ik op mijn achttiende theologie – en daarna ook filosofie – ging studeren in Amsterdam kwamen al mijn aannames op losse schroeven te staan. Ik groeide eigenlijk al op in twee werelden: je hebt dé werkelijkheid en je hebt die andere werkelijkheid. Mijn biologieleraar gaf ons een boek over de evolutieleer met de woorden: “Lees het vooral, maar weet ook: dit is niet de waarheid!” Het was een inherent consistent systeem: op alle vragen is een antwoord en die antwoorden kloppen met elkaar. Er was geen speld tussen te krijgen.
In deze bubbel ging het intussen wel over grote levensvragen. En dat cognitieve jongleren vond ik waanzinnig interessant. Daarom koos ik voor theologie en filosofie. Toen ik in Amsterdam ging studeren was ik er van overtuigd dat niets mij van mijn geloof kon afbrengen. Maar dat gebeurde dus wel. Docenten stelden vragen die ik nog nooit eerder had kunnen verzinnen. Nu ben ik dankbaar voor die ervaring. Als je – zoals ik – ooit een keer een switch van denkraam hebt meegemaakt, weet je dat er altijd vragen zijn waar je niet op komt. Nu wil ik bereiken dat mensen hun eigen denkraam een beetje opschudden.’
Wat brengt dat teweeg, dat opschudden?
‘Van alles denk ik. Ik geef al een tijdje colleges over de Islam. Mensen weten er vaak weinig van af. Het meest filosofische vuurwerk ontstaat als ik vertel over hoe de Koran heel anders functioneert dan de Bijbel. Ik haal dan de middeleeuwse denker al-Ghazali aan. Hij beschrijft heel goed de rol die mystiek speelt in de islam. Zo is het reciteren van teksten bijvoorbeeld veel belangrijker dan tekstbegrip. Dat is in het protestantse denken moeilijk voorstelbaar. Denk een stadium voorbij het logische en cognitieve, dan is er een heel ander religieus domein dat je alleen maar kunt beleven. Dat blijft voor mijzelf ook een uitdaging. Mijn eerste neiging is om alles vanuit het denken te doen. Zo ben ik opgegroeid. Ik voel me het meest vertrouwd en prettig in het cognitieve domein.’
“Het meeste filosofische vuurwerk ontstaat, wanneer ik vertel over hoe de Koran anders functioneert dan de Bijbel.”
Hoe daag je jezelf dan uit?
‘Dat doe ik op verschillende manieren. Zo werk ik als dominee voor STROoM Amsterdam. Daar komen mensen die met beide benen in de maatschappij staan bij elkaar, omdat ze meer zoeken. Bij STROoM gaan we de grote vragen niet uit de weg, maar zijn we ook niet bang om bewust in een christelijke traditie te staan. Met die groep gaan we weleens naar een klooster om in dat ritme mee te leven. Dat is voor mij echt een heel andere ervaring. Ook verdiep ik mij bijvoorbeeld in complotdenkers. Zij hebben het lef om af te wijken van de norm. Wat maakt dat zij tot zo’n andere kijk op de wereld komen?’
Met mijn muziektheatercollectief maken we een voorstelling in het thema van de ‘onbegrijpelijke ander’. Die voorstelling gaat over Gerard Bolland, een filosoof die leefde van 1854 tot 1922. Bolland trok zich zijn leven lang fel van leer over vrouwen, de democratie, het volk en het jodendom maar was ook hoogleraar wijsbegeerte in Leiden. Kun je zo iemand begrijpen, vragen wij ons af. Of is dat zinloos. Moet je het überhaupt willen en wat levert het op? Over die vragen gaan we in gesprek op 21 november bij Filosofie in Den Haag. Ze intrigeren me – maar ik weet ook oprecht het antwoord niet.’
Heb je favoriete filosofen die jou op heel andere ideeën hebben gebracht?
‘Ik houd van ideeëngeschiedenis en de filosoof die direct bij me opkomt is Susan Neiman. In haar boek Het kwaad in het moderne denken schrijft ze dat wij gewend zijn de geschiedenis te beschrijven als secularisatie die voortkomt uit het verlichtingsdenken en de opkomst van de wetenschap. Maar onze geschiedenis is volgens haar meer gevormd vanuit de confrontatie met het kwaad. Twee historische gebeurtenissen zijn hierin bepalend geweest. De aardbeving in Lissabon in 1755, notabene op de dag van Allerzielen. In 24 uur lag een complete stad in puin. De tweede bepalende gebeurtenis is de Holocaust, geen natuurramp maar door mensen veroorzaakt. De hevigheid, absurditeit en oneerlijkheid van deze gebeurtenissen deed mensen twijfelen aan het bestaan van God. Tegelijkertijd is er een Catch22-situatie ontstaan, want als je God afschrijft, blijf je met nog legere handen staan. Dat vond ik een confronterend inzicht.’
Kan filosofie wel iets oplossen?
‘Ik denk het niet. Ons denken is uiteindelijk onvermogend om de complexiteit van het leven te vatten. Maar dat maakt het niet zinloos. De schrijver-journalist Joris Luyendijk gaf in een boek in 2009 een definitie van hoop: “Hoop betekent dat je bewust de mogelijkheid openhoudt dat het toch nog goed komt.” Dat vind ik een mooie. ‘Bewust’ gaat over het denken en ‘toch nog goed’ laat ruimte voor het onverwachtse. In die geest werk ik graag, ik blijf hoopvol.’
“Hoop betekent dat je bewust de mogelijkheid openhoudt dat het toch nog goed komt.”
Over de auteur
Gaby Ammerlaan (1973) studeerde Algemene Letteren/Internationale Betrekkingen aan de Universiteit Utrecht en werkt sindsdien voor verschillende kleine en grote organisaties in de non-profit sector en het publieke domein. Een aantal jaar geleden volgde Gaby de opleiding Filosoferen met kinderen en Jongeren. Daar ontdekte ze de schoonheid van de filosofie en de waarde van een goed gesprek zonder (voor-)oordelen. Zij zet haar expertise op het gebied van marketing en communicatie graag in om – samen met de andere enthousiaste betrokkenen – filosofie in haar thuisstad Den Haag goed op de kaart te zetten.