Wat is de betekenis van filosofie in jouw dagelijks leven? Die vraag stel ik een aantal mensen die van denken hun vak hebben gemaakt. Bij het Haags Montessori Lyceum, schuif ik aan bij Dennis de Gruijter, docent, filosoof en Stoïcijns practicus. Lees over ons gesprek aan de schooltafel.
INTERVIEW GABY AMMERLAAN
Wat betekent filosofie in jouw dagelijks leven?
‘Het klinkt wat dramatisch, maar ik kan me geen leven zonder filosofie voorstellen. Het is altijd op de voor- of achtergrond aanwezig. Ik neem bewust een afwachtende houding in. Bij mijn leerlingen stel ik me empathisch op, als ik bijvoorbeeld een toets nabespreek met ze. Maar ik confronteer hen ook met de werkelijkheid. Als ze iets niet goed hebben aangepakt, probeer ik ze hierover aan het denken te zetten. Ik wil me op een bepaalde manier verhouden tot andere mensen. En ik toets voortdurend hoe ik reageer. Onbewust merk ik steeds vaker dat ik niet meer zo snel een mening ergens over heb. Bij de studie filosofie krijg je zoveel verschillende perspectieven mee. Toch had ik tijdens mijn opleiding overal een standpunt over. Door mijn belangstelling voor de Stoïcijnse levensfilosofie kies ik nu ook vaak voor een vorm van non-interventie.’
Hoe ben je in aanraking gekomen met filosofie?
‘Toen ik een jaar of vijftien was logeerde ik bij een vriendin. Haar ouders hadden een boekenkast vol met filosofieboeken. Echt van die klassiekers zoals De dialogen van Plato, zo’n in leer gebonden serie. Ik las daarvoor al veel en gefascineerd begon ik te bladeren. Die verhalen, van Plato over Atlantis bijvoorbeeld, hadden een magische uitwerking op mij. Ik ben een “stapelaar”: via de mavo, de Middelbare Detailhandel school en een jaar School voor Journalistiek kwam ik pas later bij de studie Filosofie terecht. Met die studie begon ik met een totaal verkeerd, romantisch beeld. De meeste academici waren vooral bezig met teksten becommentariëren en zichzelf relevant maken. Dat was niets voor mij. Ik ben cum laude afgestudeerd, maar heb filosofie daarna een tijd losgelaten. Uiteindelijk ontdekte ik dat ik niet in een academische setting met filosofie bezig hoef te zijn. Dat past beter bij me.’
“In de handen van academici gaat filosofie vaak over de letter en niet over de geest.”
Wat wil je bereiken met deze vorm van filosofie bedrijven?
‘Ik hoop een middenweg te vinden tussen de academische wereld en het platgeslagen simplistische beeld van wat filosofie kan brengen. Ik vind het belangrijk dat al die mooie ideeën ook bij mensen komen. Filosofen zijn vaak slechte schrijvers, dus probeer ik het jargon weg te pulken. De kern van alle filosofie is meestal eenvoudig te begrijpen. Heidegger had het in dit verband over het “over het opwekken van een ervaring, iets teweegbrengen, de deur openzetten.” Toen ik als 15-jarige die filosofische teksten las, kon ik niet meer stoppen met lezen. Filosofie wordt dan een soort gids voor je.’
Kun je een voorbeeld geven hoe filosofie jou heeft geholpen bij een levensvraag?
‘Jazeker, mijn hele leven heb ik al last van depressies. In 2015 was het heel ernstig en slecht met mij gesteld. Als filosofie mij nu niet kan helpen, dan gaat filosofie uit mijn leven, dacht ik. Ik koos ervoor geen medicatie te nemen, maar de boeken in te duiken. Eerst heb ik mij op het filosofisch pessimisme gestort. Ik las werk van denkers die bij hun volle gezonde verstand beweerden dat het leven verschrikkelijk was. Denk aan filosofen zoals Nietzsche en Schopenhauer. Deze laatste schreef: “We hebben geen last van de wereld maar van onszelf.” Dat vond ik troostend: “Hee er is niets mis met mij, het is heel logisch dat ik het leven moeilijk en zwaar vind.” Een pessimistische levenshouding is eigenlijk heel empathisch. Je gaat niet direct de situatie oplossen, maar toont juist begrip. En je maakt het lijden en de dood bespreekbaar. Toch wrong er voor mij iets, want de moderne pessimisten gaan ervanuit dat je je bij deze situatie neerlegt. En zo kwam ik uit bij de Stoïcijnen.’
“Ik las werk van denkers die bij hun volle gezonde verstand beweerden dat het leven verschrikkelijk was.”
Wat heb je precies gevonden bij de Stoïcijnse levensfilosofie?
‘De Stoïcijnen gaan ervanuit dat je accepteert wat er gebeurt, maar dat je je er niet bij neerlegt. Een subtiel verschil dat voor mij alles in beweging zette. Ik ben mijn leven gaan inrichten volgens Stoïcijnse principes. Daarbij laat ik me bijvoorbeeld inspireren door Marcus Aurelius. Deze Romeinse krijgsheer heeft prachtig geschreven over zijn eigen ervaringen en ontwikkeling. Zijn motto “Wees streng voor jezelf, maar coulant voor anderen” vind ik zo mooi toepasbaar in mijn werk met leerlingen. Marcus Aurelius coachte voortdurend zichzelf. Natuurlijk lukt mij dit niet altijd. Er zijn periodes dat ik niet zo stoïcijns leef, maar mijn ervaring als docent heeft deze levenshouding wel versterkt. Voor de klas staan is een gigantische confrontatie met jezelf. Je wordt voortdurend getriggerd door gedrag en onverwachte gebeurtenissen. Dat moet je vooral niet persoonlijk opvatten. Als je stoïcijns wil leren leven, moet je vooral het onderwijs in gaan.’
Kun je een voorbeeld geven hoe deze levensfilosofie anderen kan helpen?
‘Als filosofisch practicus begeleid ik mensen in hun denken over een bepaalde situatie. Daarbij heb ik soms te maken met mensen die ernstig en/of terminaal ziek zijn. Zij moeten zich verhouden tot hun ziekte, en er zijn natuurlijk naasten bij betrokken. Vaak komen hier veel emoties bij. Dan kan het helpen als ik juist een neutrale positie inneem. De empathische nullijn noemen we dat. Een chronisch ziek meisje vond het bijvoorbeeld moeilijk dat ze steeds maar hulp kreeg aangeboden. Iedereen wilde haar graag helpen, maar zij vond het ingewikkeld. Zij vond het fijn om vanuit een neutraal perspectief te onderzoeken wat haar dwars zat. “Ik word niet gedefinieerd door mijn ziekte”. Vaak willen mensen niet dat iemand iets voor ze gaat oplossen, maar ze willen wel meer helderheid en hun verhaal kwijt.’
“Beter één levensfilosofie dan geen levensfilosofie.”
Heb je nog lees of kijktips voor filosofie in het dagelijks leven?
‘De eerste tip is: probeer te leven met de overtuiging dat omstandigheden en andere mensen niet bepalen wie je bent of kunt zijn. Daarnaast zou ik iedereen het werk van Seneca aanraden. Deze filosoof sloot dagelijks af met de zin “Elke dag is een bonus”. Hij definieerde het leven als een strijdtoneel: iedereen worstelt met zichzelf en met anderen. De waarde ligt in het dagelijks leven zelf besloten. Zorg daarom dat je je zaakjes op orde hebt, als je morgen naar het front moet. Wat heb je nog te doen? Met wie heb je nog iets goed te maken? Het is helemaal niet eenvoudig zo te leven. Daarom heb je een levensfilosofie nodig denk ik, juist om te bedenken wat je die laatste dag zou doen. Ik zeg altijd maar “beter één levensfilosofie dan geen levensfilosofie”. Het geeft coherentie aan je bestaan en maakt alles de moeite waard.’
“De Stoïcijnen gaan ervanuit dat je accepteert wat er gebeurt, maar dat je je er niet bij neerlegt.”
Over de auteur
Gaby Ammerlaan (1973) studeerde Algemene Letteren/Internationale Betrekkingen aan de Universiteit Utrecht en werkt sindsdien voor verschillende kleine en grote organisaties in de non-profit sector en het publieke domein. Een aantal jaar geleden volgde Gaby de opleiding Filosoferen met kinderen en Jongeren. Daar ontdekte ze de schoonheid van de filosofie en de waarde van een goed gesprek zonder (voor-)oordelen. Zij zet haar expertise op het gebied van marketing en communicatie graag in om – samen met de andere enthousiaste betrokkenen – filosofie in haar thuisstad Den Haag goed op de kaart te zetten.