met Maarten van Buuren en Han Kerckhoffs
maandag 18 februari 2019
Baruch de Spinoza (1632 – 1677) wordt algemeen beschouwd als de beroemdste en invloedrijkste filosoof van ons land. Ook dit jaar herdenken we in februari zijn sterfdag (dit keer de 342ste) in een volledig uitverkochte Zaal 3.
Maarten van Buuren (schrijver van meerdere boeken over Spinoza en maker van een gloednieuwe vertaling uit het Latijn van het hoofdwerk van Spinoza: de Ethica) vertelt:
Alles in de wereld en het heelal bestaat en ontvouwt zich op basis van natuurwetten. Dieren, planten, dingen noch mensen kunnen zich daaraan onttrekken. Alle natuur en alle natuurwetten noemt Spinoza ook wel: God. God zweeft niet transcendent boven de natuur, maar is immanent aanwezig in de natuur. Natuur = God = Natuur.
Mensen, dieren, planten en dingen bestaan en doen-wat-ze doen op basis van de natuurwetten. In de natuursituatie is er geen goed of kwaad. Zoals er in de dierenwereld geen sprake is van goed en kwaad. In de natuur is alles geoorloofd wat nodig is om te bestaan, om te overleven. Dat is je natuurrecht. Wij veroordelen het roofdier niet. Het doodt uit noodzaak, namelijk om te eten.
Echter, mensen begonnen bedreigingen te zien (’s nacht tijdens je slaap, als ouder wordend of ziek persoon) en kwamen tot sociale afspraken, waarbij ze een groot deel van hun natuurrecht inleverden in ruil voor bescherming door autoriteiten. Op basis van die samenlevingsafspraken ontstond goed en kwaad, want je kunt wel (= goed) of niet (= kwaad) overeenkomstig de afspraken handelen. De mens behield echter een deel van zijn eigen natuurrecht, het recht om dingen te doen om te overleven. Goed en kwaad bestaan dus op basis van de sociale contracten, niet op basis van een Goddelijke openbaring.
De mens leeft op basis van de impact die alle natuurwetten op hem uitvoeren. Hij is vrij als hij kiest voor wat hem onvermijdelijk gaat overkomen, op basis van die natuurwetten. Een voorbeeld: sinds ik met pensioen ben, heb ik in vrijheid gekozen voor het doen van een dutje tussen de middag. Dat dutje past echt goed bij me. Wellicht stelt mijn omgeving: hij moet wel anders haalt hij de avond niet, dus hoezo een keuze in vrijheid.
‘Vrije wil….. dacht het niet’, zo spreekt acteur Han Kerckhoffs na de pauze in zijn rol als Spinoza. ‘Een nuttige illusie wellicht. Mijn filosofie is opbeurend, ja zelfs een feest!’
Wie Spinoza wil samenvatten in enkele zinnen maakt fout op fout. Er zijn meer woorden nodig om de gelaagdheid te vatten en om argumenten te vinden onder de schijnbare tegenstellingen binnen de concepten van Spinoza. Spinoza snappen vereist studie. Spinoza moet je veroveren.
Mooi vind ik het beeld: de vrijheid van denken is onontvreemdbaar, de kunst van het kritisch denken is steeds een stapje terugzetten, de tijd nemen om tot (voorlopige) oordelen te komen. Dat kritisch denken is vrij, bij het uitspreken van de gedachten, opinies of meningen betreed je de openbare of publieke ruimte en dan dien je anderen niet te schaden.
Over de auteur
Luc Meuwese, vrijwilliger bij Filosofie in Den Haag en bestuurslid Humanistisch Verbond Den Haag – Haaglanden.