met Alicja Gescinska
zaterdag 13 juni 2020
“Waar mensen hebben geleefd, daar is gelogen,” zegt Alicja Gescinska snel na aanvang van haar lezing. Apate, de godin van de misleiding, was een van de gruwelen die ontsnapten uit de doos van Pandora. En, zo zegt ze in het essay van de Maand van de Filosofie 2020*, liegen, bedriegen en misleiden waren toen en zijn nu onder ons.
Tegelijkertijd, zo schrijft Gescinska in haar Woord vooraf, “Zeldzaam zijn zij die aan waarheid geen belang hechten in hun persoonlijk leven of in de maatschappelijke context waarin ze zich bevinden, We zijn er oftewel naar op zoek ofwel menen we haar reeds gevonden te hebben, maar steeds is de mens een wezen van waarheid.”
Gek genoeg realiseer ik me pas door essay en lezing dat ik waarheid een hard woord vind. Zeker zodra er kapitalen aan te pas komen, en waarheid Waarheid wordt, of zelfs WAARHEID. Denker des Vaderlands Daan Roovers zei eerder in een interview in Vrij Nederland (woensdag 25 maart 2020, Menno van de Bos) “Ik spreek liever over de werkelijkheid. De werkelijkheid is iets waar we ons samen in begeven en op oriënteren, waar we naar kunnen verwijzen.”
Die uitspraak van Roovers en hoe ze die verder toelichtte bleef sindsdien in mijn hoofd nazingen. Ook resoneerde steeds de vraag: rammelt daar nog iets aan? Misschien heeft Alicja Gescinska mij in het denken hierover een stap verder gebracht. Misschien zelfs is zij er in geslaagd om de begripsmatige blik en de emotionele ervaring rondom het begrip Waarheid wat dichter bij elkaar te brengen.
Gedurende de lezing van Gescinska kwam me een conflict van 20 jaar geleden voor ogen, waarin ik een van de twee partijen was. De ander vond dat ik iets verzon, ik vond dat de ander loog, bedroog en de groep om ons heen misleidde – misschien is dat de kortst mogelijke samenvatting van wat tot een langlopend gedoe verwerd.
Dat we beiden in onze eigen werkelijkheid leefden staat hier geheel en al buiten kijf. Helaas, dat inzicht bracht geen oplossing. Door het inbrengen van het begrip intentie is in een dergelijke patstelling wellicht een begin van opheldering te krijgen – en intentie kun je bijvoorbeeld aan de orde brengen met het begrip waarachtigheid. Zodra je waarheid vervangt voor waarachtigheidkomt deze vraag in zicht: Lieg je als je een onwaarheid vertelt met de vooronderstelling en de bedoeling iets waars te zeggen? En achter die intentie ligt dan weer de bereidheid jezelf daarom te bevragen: “Waarom denk ik wat ik denk, is het waar wat ik denk (Gescinska), en waarom ervaar ik wat ik ervaar (toegevoegd door mij)?” Gescinska zegt daarover: “Wie zegt dat hij de waarheid lief heeft moet daar ook naar op zoek gaan”.
Gescinska beschouwt deze waarachtigheid als het tegenovergestelde van de leugen. En “De leugen is herkenbaar aan (1) de intentie om te misleiden of te manipuleren middels (2) een (-niet noodzakelijk talige) bewering waarvan men (3) gelooft dat zij onwaar is. De misleiding kan (4) jezelf of anderen betreffen en de bewering die gebruikt wordt , kan (5) verschillende morele statussen hebben: neutraal, immoreel of moreel verantwoord.”
Uiteindelijk stelt Gescinska dat “(…) al deze mogelijke intenties en uitwerkingen van de leugen vormen van manipulatie en misleiding zijn. De wil daartoe, en het besef dat men manipuleert en misleidt, is waar het bij de leugen om draait. Daarom moet de leugen niet zomaar als het tegendeel van de waarheid beschouwd worden, maar eerder als het tegendeel van waarachtigheid.”
Hoe leef je waarachtig, en hoe weet je of een ander waarachtig leeft?
Waarachtigheid vooronderstelt oprechtheid ten opzichte van jezelf en ten opzichte van de ander.
Het zijn nogal grote uitspraken die Gescinska her en der doet – in het essay en gedurende de lezing. Mij brachten ze veel voer voor (verder) denken – door eerst te lezen, daarna te luisteren en vervolgens dit stukje te schrijven. En misschien ben ik het uiteindelijk hier wel mee eens: Het is deze waarachtigheid die leven in vrijheid mogelijk maakt.
* Alicja Gescinska, Kinderen van Apate, Over leugens en waarachtigheid – Essay Maand van de Filosofie 2020, Lemniscaat
Over de auteur
Trees Steeghs ontwerpt, organiseert en verzorgt multidisciplinair cultuuronderwijs waarin taal centraal staat. De betekenis die het maken en ervaren van kunst in het dagelijkse bestaan kan hebben, praktisch, en theoretisch, is daarin altijd belangrijk.