met Han van Ruler, Daan Roovers, Ronald van Raak en gespreksleider Eveline Groot
zondag 31 oktober 2021
“Het doel van de staat is de vrijheid” – Spinoza
Terwijl de zaal langzaam volloopt klinken er wonderlijke klanken uit de saxofoon van José Catalá González, die deze middag de muzikale intermezzo’s verzorgt. Het is passen en meten met de zitplaatsen, want de tickets waren twee weken geleden al uitverkocht. Het is bijzonder om te zien dat er zo veel animo is voor het denken van een filosoof die in een heel andere tijdgeest opereerde. Want wat is de relevantie van zeventiende-eeuwse inzichten voor de vraagstukken van vandaag?
Meer dan we hadden kunnen vermoeden, zo wordt deze avond duidelijk. Aan tafel zitten voormalig denker des vaderlands Daan Roovers, hoogleraar erasmiaanse waarden Ronald van Raak en professor intellectuele geschiedenis Han van Ruler. Stuk voor stuk kenners van Baruch de Spinoza, waar het deze zondagmiddag allemaal om draait. Het gesprek wordt geleid door Eveline Groot, PhD onderzoeker bij de Erasmus Universiteit.
Gelijke behandeling, gelijke vrijheid
De sprekers hebben ieder een lievelingscitaat van Spinoza meegebracht, aan de hand waarvan de avond wordt geopend. Het citaat dat misschien wel het best aansluit bij de problematiek in onze huidige samenleving komt van Daan Roovers. In het citaat wordt duidelijk dat alle burgers volgens Spinoza door de staat gelijk behandeld moeten worden, ongeacht (geloofs-) overtuiging, afkomst of status. Ook als burgers het onderling niet met elkaar eens zijn en er andere overtuigingen op na houden is het aan de overheid om iedereen in gelijke mate te beschermen.
Volgens Spinoza was het zeventiende-eeuwse Amsterdam daar een goed voorbeeld van. Niet voor niets was het in die tijd een vrijplaats voor andersdenkenden die in hun eigen landen vervolgd werden voor denkbeelden die tegen de status quo ingingen. Mensen met verschillende geloofsovertuigingen, afkomst en status leefden er naast elkaar en werden ondanks hun onderlinge verschillen als gelijk behandeld door het openbaar gezag.
Volgens Roovers staat dit recht op gelijke behandeling en bescherming vandaag de dag nog veel te vaak onder druk. Praktijken en nieuwe wetten waarin bepaalde groepen worden benadeeld of uitgesloten op basis van profilering worden wereldwijd nog dagelijks doorgevoerd. Ook in Nederland, denk maar aan de toeslagenaffaire of de nieuwe wetten die de coronamaatregelen mogelijk moeten maken.
Om te voorkomen dat dit soort zaken mogelijk worden, dat er sprake is van profilering op basis van persoonlijke kenmerken, was Spinoza een van de vroegste voorstanders van de vrijheid van meningsuiting. Al verschilde zijn invulling van het begrip wel van het onze. Zo was het niet de bedoeling om op te roepen tot oproer of om zomaar vrijblijvend te beledigen. De vrijheid van meningsuiting was vooral een wapen van de burger tegenover de staat. Men moest vrij zijn om kritiek te kunnen leveren op de regering, om alternatieven voor te stellen of laakbare zaken aan te kaarten. Zo was overheidscensuur bijvoorbeeld uit den boze.
Men moest met elkaar in dialoog kunnen treden over de best mogelijke samenleving, machtsvoering en corruptie. ‘Hoe kleiner de vrijheid van meningsuiting is in een staat, hoe gewelddadiger zij geregeerd wordt’, schreef hij. Ook dat zien we, bijna vierhonderd jaar later, op veel plekken in de wereld nog terug. Misschien kunnen we opnieuw nadenken over de waarde van vrijheid in de menselijke samenleving, zodat we die vrijheid in gelijke mate voor iedereen kunnen handhaven en beschermen. Misschien kunnen we dan waarlijk samen met Spinoza zeggen: ‘het doel van de staat is de vrijheid’
De middag was een samenwerking van Filososfie in Den Haag en de Stichting Spinoza Den Haag.
Over de auteur
Sophia van Tol studeerde Wijsbegeerte in Utrecht (Ba) en Filosofie en Maatschappij in Groningen (Ma). Momenteel is zij werkzaam als redacteur voor de Internationale School voor Wijsbegeerte waar zij boeken redigeert en nieuw verschenen filosofieboeken recenseert.