met filosoof Vincent Blok en een beeldend kunstenaar Jacqueline Heerema
maandag 27 maart 2023
Niet alleen de fysieke wereld om ons heen lijkt steeds instabieler en onherbergzamer te worden, met aardbevingen, smeltende poolkappen en hittegolven, maar ook ons idee van de wereld wordt op losse schroeven gezet, door het proces van klimaatverandering. De wereld is niet meer de stabiele basis die we lang voor lief namen, en ons denken wordt uitgedaagd om nieuwe begrippen te vormen voor onze veranderende leefwereld en onze relatie met de natuur, de aarde en elkaar. Tijdens deze goed bezochte avond in Zaal 3, nemen hoogleraar techniekfilosofie Vincent Blok en kunstenaar Jacqueline Heerema ons mee in hun denken over de veranderende planeet.
Jacqueline Heerema werkt precies op dit snijvlak tussen mens en natuur. Met de Satellietgroep – een kunstenaarscollectief dat zij in 2006 oprichtte in Den Haag – onderzoekt zij de wederkerige relaties tussen mens en natuur met een focus op de zee, landschapstransities in kustgebieden en de impact van de mensheid op de planeet. Juist in die tijd kwam het kustgebied in Nederland onder druk te staan. Zo waren er plannen voor eilanden, een dijk en een vliegveld in de Noordzee. “De kust werd gezien als bouwplaats”, vertelt Jacqueline. “Maar dat wierp meteen de vraag op van wie de kust en de zee eigenlijk zijn. In Nederland koesteren we de zee als grootste publieke vrije ruimte, maar tegelijk zagen we hoe die steeds verder werd, en nog steeds wordt, geprivatiseerd.”
De Satellietgroep fungeerde daarom als aanjager van ideeën over leefbaarheid, door het verzamelen en vertellen van verhalen over transitie. Ze organiseerden ontmoetingen aan zee, filmavonden en talks die toegankelijk waren voor iedereen. De groep combineert kunst en design met sociale-, natuurlijke- en technische wetenschap, cultureel erfgoed én de maatschappij. Een van de plekken waar de Satellietgroep veel artistiek onderzoek doet, is de zandmotor. De Satellietgroep organiseerde rond de Zandmotor onder andere een publieksprogramma over hoe mensen al millennia samenleven met de zee, en onderzochten wat er te leren valt van natuurlijke organismen die zich aanpassen om te kunnen leven in een omgeving met een hoog zoutgehalte.
De zandmotor werd als eerste Nederlandse klimaatlandschap aangelegd in 2011, als studie voor toekomstige klimaatscenario´s. Het is een schiereiland dat is ontstaan door het storten van 21,5 miljoen kuub zand, volgens het principe ´bouwen met de natuur´. De wind, golven en zeestroming verspreiden het zand langs de kust en richting de duinen, met als doel de kust op de lange termijn te versterken én tegelijk een dynamisch natuur- en recreatiegebied te creëren.
De natuur als mentor en model
De Zandmotor is een mooi stapje in de richting van wat filosoof Vincent Blok als alternatief aandraagt voor de heersende twee prominente ideeën over de aanpak van klimaatverandering. Enerzijds zijn er de ecomodernisten, die het probleem willen ‘fixen’ met nieuwe technologieën – zoals het plaatsen van spiegels buiten de atmosfeer om zonlicht te weerkaatsen – en als een soort manager de planeet in het gareel willen houden. Anderzijds noemt hij de stroming die meer aanstuurt op het managen van onszelf, door onze footprint te verkleinen door te consuminderen, aan geboortebeperking te doen of veganistisch te gaan eten.
Maar deze beide vormen van eco-efficiency lijken volgens Blok erg veel op een fotografisch negatief van de economische efficiëntie die we kennen uit het kapitalistisch systeem, waarin het er om gaat om kosten zo klein mogelijk te houden om winst te maximaliseren. Daarnaast is het volgens hem een illusie te denken dat we de aarde kunnen controleren, is (huidige) technologie ook een onderdeel van het probleem en is het idee van zelfmanagement misschien niet echt in lijn met onze extravagante aard, neiging tot verspilling, luiheid en grensoverschrijding.
In zijn boek Van wereld naar aarde, stelt hij daarom een ander perspectief voor gebaseerd op een onderscheid dat hij maakt tussen ‘wereld’ en ‘aarde’. De ‘wereld’ is hierin onze dagelijkse leefwereld voorzien van betekenis. Het is de stabiele ruimte die ontstaat door afspraken, moraal, opvoeding en gewoonte, waarin alles betekenis heeft. Maar die wereld is helemaal niet zo vanzelfsprekend, stelt Blok. Het is een ongelooflijk toeval dat er menselijk leven op deze planeet heeft kunnen ontstaan. De aarde zelf, als steen in de ruimte, onttrekt zich volledig aan de betekenis die wij eraan geven, stelt hij. Door klimaatverandering ontstaat nu het besef dat we niet leven in een stabiele wereld maar op een instabiele aarde.
Dit besef vraagt om opnieuw na te denken over de rol van de mens op deze planeet en om misschien een stapje terug te doen van het idee van de mens als ‘maker’ of ‘beheerder’. “De mens ziet zichzelf nog vaak in oppositie van de natuur, in plaats van als een voortzetting daarvan”, vertelt Blok. “Door die afstand is er ook minder verantwoordelijkheidsgevoel tegenover de natuurlijke omgeving.”
Biomimicri als brug naar duurzame technologie
Als alternatief stelt Blok dan ook biomimicri voor, als brug tussen de twee eerdergenoemde benaderingen. Biomimicri is de kunst en wetenschap die strategieën uit de natuur bestudeert, als inspiratie gebruikt en imiteert in technologische innovaties. Het principe bestaat al langer, maar nu volgt biomimicri vaak nog niet de principes van de natuur maar alleen de functie. Het doel van de bio-mimetische technologie die Blok voor ogen heeft, gaat verder dan dat. In plaats van technologie die gericht is op de exploitatie van de natuur, zoals nu, zouden we principes uit de natuur tot principes voor technologieontwikkeling kunnen maken.
Denk hierbij aan nabootsing van principes uit de natuur zoals de neiging om op zonne-energie te draaien (fotosynthese), te recyclen en op diversiteit te bouwen, als model te nemen voor duurzame technologieontwikkeling. Zoals waterinstallaties waarin planten het water zuiveren en die tegelijk een ecosysteem vormen met insecten uit de omgeving, in plaats van huidige waterzuiveringsinstallaties die werken met chemicaliën.
Maar ook hier moeten we niet te romantisch over denken, stelt Blok. Als we die principes als uitganspunt nemen, vraagt dat om opnieuw na te denken over de omgeving waarin we willen leven. Veel van de producten en technologieën die we dagelijks gebruiken – waaronder telefoons en computers – zouden namelijk de duurzaamheidstest in navolging van natuurlijke principes, zoals volledige recycling, niet doorstaan. Naast een andere kijk op technologische ontwikkeling, is er dus ook een andere kijk nodig op de rol die wij als mensen op deze planeet spelen, en de manier waarop we willen leven. Genoeg stof tot nadenken dus!
Voor wie geïnteresseerd is in dit onderwerp raad ik ook zeker de documentaire van VPRO-tegenlicht ‘Welkom in het symbioceen’ aan, die gratis te bekijken is.
Over de auteur
Sophia Thirza van Tol studeerde Wijsbegeerte in Utrecht (Ba) en Filosofie en Maatschappij in Groningen (Ma). Daarna was zij onder meer werkzaam voor de Internationale School voor Wijsbegeerte en het Algemeen Nederlands Persbureau. Momenteel werkt zij bij een kleine uitgeverij in Den Haag, die zich toelegt op lokaal nieuws.
Illustratie door burolab © Laura Abbink