Wat is de betekenis van filosofie in jouw dagelijks leven? Die vraag stel ik mensen die van denken hun vak hebben gemaakt. Via een online verbinding spreek ik filosoof Vincent Blok in zijn werkkamer in Voorburg, met op de achtergrond tot het plafond gevulde boekenkasten. Vincent Blok studeerde filosofie aan de Universiteit Leiden en promoveerde op het werk van Heidegger. Hij werkt als hoogleraar Techniekfilosofie en verantwoord innoveren aan Wageningen University. Samen met zijn onderzoeksgroep, waaronder zeven PhD studenten, reflecteert hij op filosofische vragen rond nieuwe technologie. Daarnaast geeft hij onderwijs aan studenten, over ethiek bijvoorbeeld.
INTERVIEW GABY AMMERLAAN
Wat betekent filosofie voor jou in het dagelijkse leven?
‘Misschien laat zich dat het beste vertellen door hoe ik ooit bij filosofie terecht ben gekomen. Ik groeide op in Den Haag en wist als jongvolwassene niet goed wat ik wilde met mijn leven. Wel was ik politiek geëngageerd: ik maakte mij druk over ongelijkheid, apartheid, kernenergie en dat soort dingen. Ik had me al voor verschillende actiegroepen ingezet, toen ik besefte dat wij net deden alsof wij een ‘alternatief’ waren voor de boze buitenwereld van kapitalisten, racisten of imperialisten. Maar waren wij daar niet evengoed van doordrongen? Als ik een probleem met de wereld heb, kan ik niet zomaar een vijandbeeld tegenover me zetten, vond ik. Toen ging ik op zoek naar een plek waar je dit soort fundamentele vragen kunt bestuderen. Dat bleek filosofie. Zo ervaar ik filosofie nog steeds: als een manier om met zingevingsvraagstukken aan de slag te gaan.
“De mens is zoveel meer dan een vat vol data of een informatieverwerker.”
In mijn huidige werk ben ik er de hele dag mee bezig. Neem nou ons leven in de digitale wereld. Er wordt over de mens gesproken als een ‘vat vol data’, of als een ‘informatieverwerker’. En dit wordt dan tegenover zoiets als artificiële intelligentie gezet. Maar zijn we als mensen niet zoveel meer dan informatieverwerkers? Ons brein doet meer dan dat. Of neem het idee dat de wereld vooral economisch is ingericht en dat mensen puur handelen vanuit belangen. Een mens is toch veel complexer? Maar wat is dan de mens? Het mooie van filosofie is dat het om vragen gaat die open blijven. Bij elk alternatief antwoord kun je een nieuw pad inslaan. Die vragen gaan over jou en over de wereld. Dat vind ik mooi.’
Hoe kwam je uiteindelijk in aanraking met filosofie en wat was je eerste ervaring?
‘In mijn activistische periode was ik bij een bijeenkomst tegen het fascisme in muziekcentrum het Paard in Den Haag. Op zolder spraken twee filosofen, onder wie Henk Oosterling. Hun verhaal was voor mij onbegrijpelijk en abstract, maar ik werd er enorm door aangetrokken. Dit gaat over alles, over de fundamenten van het menszijn, realiseerde ik mij. Ik heb vervolgens ook gekozen voor de ingewikkelde fundamentele filosofie. Ik specialiseerde me in het werk van Heidegger, een filosoof die veel reflecteerde over technologie.’
Staat filosofie bij jou dan toch ver af van het dagelijkse leven?
‘Ik bedreef en schreef vooral academische filosofie, maar toen ik in Wageningen begon, zei mijn leidinggevende: “We hebben hier veel te maken met maatschappelijke impact, prima dat je er abstracte filosofie bij haalt, maar de context moet wel aansluiten bij de praktijk.” Dus geef ik ook onderwijs aan studenten biotechnologie die allerlei levensvragen stellen. En vorig jaar heb ik een publieksboek uitgebracht over een nieuw perspectief op onze omgang met de aarde. Daarover kom ik ook spreken bij Filosofie in Den Haag.
Wetenschappers leven in de wereld van alledag en in die van de wetenschap. Daar zit een discrepantie tussen en juist daar filosofeer ik over met studenten. Denk aan een christelijke student die zijn geloof moet zien te verenigen met biotechnologie: is de mens door god geschapen of genetisch gecodeerd?
En om een voorbeeld te geven uit mijn persoonlijk leven. Een paar jaar geleden is bij mij diabetes/suikerziekte ontdekt. Mijn eerste neiging was om instrumentele vragen te stellen: waar komt het vandaan, zit dit in de familie, komt het door mijn leefstijl? Dat was allemaal niet zo en het bracht me nergens. Het deed iets met mijn vertrouwen. Kan ik ook gewoon verdriet hebben over wat me nu overkomt, vroeg ik me af. Ik moest erkennen dat ik wel erg veel in mijn hoofd zat. Ik ben dingen gaan doen om nog beter voor mijn lichaam te zorgen, zoals yoga. En ik ontdekte filosofen zoals Merleau-Ponty die zich met lichaamsbewustzijn bezighouden. Ik ging het dus ook weer beroepsmatig onderzoeken.’
“Juist deze tijd vraagt om een nadenken dat niet uit losse deeltjes bestaat.”
Wat is voor jou een belangrijk een filosofisch inzicht?
‘Als wij mensen over de wereld nadenken en praten, zijn wij er meestal zelf bij. Ik plaats daar het begrip aarde tegenover. Als het over klimaatverandering gaat, hebben we het dan over een probleem van de wereld of van de aarde? Het is eigenlijk stomtoevallig dat de mens is ontstaan. De aarde draait ook door zonder de mens. Maar ook als filosofen zijn we vaak geneigd het vooral over de wereld te hebben in plaats van de aarde. De mens heeft klimaatverandering veroorzaakt. Dit maakt zichtbaar dat er zoiets is als een eruptieve aarde die strijd levert met de door mensen gecontroleerde wereld.
Er zijn ruwweg twee denkrichtingen bij het willen oplossen van de actuele klimaatcrisis: ‘We innoveren onszelf deze crisis uit,’ of ‘We moeten onze leefstijl en de economie veranderen en consuminderen’. In beide denkrichtingen wordt ervan uitgegaan dat de mens onze instabiel geworden wereld kan stabiliseren. Alsof de mens een manager is die de aarde in het gareel kan krijgen. Ik stel dan de existentiële vraag: is de mens wel zo’n manager en laat de aarde zich wel beheersen?
Heb jij een missie met filosoferen?
‘Ik hoop vooral te bereiken dat mensen een stapje terug zetten uit de actie. Veel acties veronderstellen een bepaalde opvatting over het menszijn. Ik stel dan graag verdiepende vragen over wie of wat we zijn als mensen. Dat kan leiden tot een meer kritische houding tegenover bepaalde acties of oplossingen, of het opent andere perspectieven.
Neem bijvoorbeeld de circulaire economie, daar zijn veel mensen positief over. Een tijdje geleden was ik in Berlijn waar je nu gemakkelijk met een elektrische step de stad kunt doorkruisen. Dat deed ik ook, maar het zette me wel aan het denken. Als er heel veel mensen gebruik van maken, neemt het netto gebruik van energie door die stepjes toe. En dan is het maar de vraag of we wel zo circulair bezig zijn. Het is een voorbeeld van een goedbedoelde interventie die energieverbruik beoogt te reduceren, maar misschien het tegenovergestelde bereikt. Filosofie heeft dus ook de rol om kritisch te ontmaskeren. Ik ben een geëngageerd onderzoeker, maar vind wel dat er ergens rationele argumenten voor moeten zijn.
“Ik ben een geëngageerd onderzoeker, maar vind wel dat er ergens rationele argumenten voor moeten zijn.”
Mijn missie is ook om meer mensen te bereiken. Lange tijd zag ik op tegen het optreden voor een algemeen publiek. Het was comfortabel om in mijn conceptuele abstracte wereld te blijven. Als specialist voel je je nu eenmaal veilig in je eigen domein. Door een boek te schrijven en meer lezingen te houden voor een breder niet-academisch publiek, verlaat ik nu vaker die veilige setting. Dat bevalt me steeds beter.’
Kan filosofie de wereld verbeteren?
‘Ik denk het wel, bijvoorbeeld door oneigenlijke praktijken te ontmaskeren, zoals ik eerder vertelde. En filosofie kan nieuwe perspectieven bieden. Juist deze tijd vraagt om een nadenken dat niet uit losse deeltjes bestaat. Filosofie is uiterst geschikt om het geheel der dingen te vatten en van meerdere kanten te bekijken. Daar hoef je geen beroepsfilosoof voor te zijn. Gelukkig staat filosofie steeds meer in de publieke belangstelling.’
Welke filosofen hebben jou geïnspireerd of op andere ideeën gebracht?
‘Naast Heidegger put ik vooral uit de klassieke continentale traditie van filosofen, van Aristoteles tot Levinas. Het werk van Derrida over taal, interpretatie en vertalen lijkt soms wat achterhaald, maar is zeer behulpzaam gebleken als ik met specialisten in algoritmes en andere ICT-experts spreek. Eke vertaling komt met fouten, dat is voor hen logisch.’
Kan filosofie ook helpen bij levensvragen of problemen?
‘Voor mezelf vraag ik me dat af. De meer therapeutische vorm van filosofie heb ik nooit mogen smaken. Ik ben de hele dag met filosofie bezig en vind dat het mooiste wat er is om te doen. Maar als ik verdriet heb, liefde en schoonheid wil voelen, vind ik toch eerder troost bij muziek of een goede roman.’
“Ik ben de hele dag met filosofie bezig en vind dat het mooiste wat er is.”
Over de auteur
Gaby Ammerlaan (1973) studeerde Algemene Letteren/Internationale Betrekkingen aan de Universiteit Utrecht en werkt sindsdien voor verschillende kleine en grote organisaties in de non-profit sector en het publieke domein. Een aantal jaar geleden volgde Gaby de opleiding Filosoferen met kinderen en Jongeren. Daar ontdekte ze de schoonheid van de filosofie en de waarde van een goed gesprek zonder (voor-)oordelen. Zij zet haar expertise op het gebied van marketing en communicatie graag in om – samen met de andere enthousiaste betrokkenen – filosofie in haar thuisstad Den Haag goed op de kaart te zetten.