Wat is de betekenis van filosofie in jouw dagelijks leven? Die vraag stel ik mensen die van denken hun vak hebben gemaakt. Op de eerste verdieping van een grachtenpand aan het Rapenburg in Leiden spreek ik Peter Jurgens. Eén dag in de week trekt de voorzitter van de Stichting Spinoza Den Haag zich hier terug. Het uitzicht over de historische binnenstad schept afstand en biedt inspiratie om na te denken. Al is Peter momenteel vooral bezig met organiseren. Oktober is uitgeroepen tot Spinozamaand met heel veel lezingen, voorstellingen, wandelingen en workshops over de 17eeeuwse filosoof. ‘We hebben een mooi en gevarieerd programma gemaakt, dat recht doet aan de veelzijdigheid van Spinoza.’
INTERVIEW GABY AMMERLAAN
Wat betekent filosofie voor jou in het dagelijkse leven?
‘Op dit moment ben ik dagelijks bezig met Spinoza. Ik vind het leuk om betekenisvolle bijeenkomsten te organiseren rondom een bepaald thema. Ik heb geen filosofie gestudeerd, maar al een jaar of dertig geef ik mezelf rekenschap van de vraag hoe de wereld in elkaar zit. Hoe zijn mensen zich de wereld en zichzelf bewust en wat hebben zij ten diepste nodig? Wat is hierin mijn verhaal? Die vragen houden me bezig. Filosofen denken er verstandelijk over na. Door hun boeken te lezen en hen te horen spreken, scherp ik mijn eigen denken. Ik word dus zelf wijzer van die bijeenkomsten en vind het mooi om samen met anderen terug te kijken op een zinnige middag.’
Hoe was je eerste kennismaking met filosofie?
‘Op de middelbare school kwam ik voor het eerst in aanraking met filosofie. Het ging toen vooral over het werk van Camus en Wittgenstein, met theorieën over het leven dat zinloos zou zijn, je kent het wel. Ik had er helemaal niks mee en was met hele andere dingen bezig. Als ik me al verhield tot de grote vragen des levens, deed ik dat eerder met poëzie of bij religie, in de katholieke kerk. Mensen zijn toch geen puur rationele wezens? Die dubbele houding tegenover filosofie heb ik nog steeds. Ik haak af als de mens wordt gereduceerd tot denkend wezen. Mijn mensbeeld is breder: de mens is ervarend en het denken is een onderdeel. Ik zoek dan ook geen houvast in filosofie. Ik heb altijd vertrouwen in het leven gehad. Ik kan me wel voorstellen dat mensen bijvoorbeeld bij de stoïcijnen iets vinden, maar zelf heb ik filosofie niet op die manier nodig.’
Welk filosofisch gedachtegoed spreekt jou wel aan?
‘Als filosofie de ervaring als startpunt heeft, dan heb je mijn aandacht. Dat vind je bijvoorbeeld bij David Hume die onze emoties vooropstelt. ‘Wij zijn in eerste instantie wezens die voelen’, schreef hij 250 jaar geleden al. Of neem Maurice Merleau-Ponty die stelt dat we vooral lichamelijke wezens zijn en ons daarvan bewust moeten worden. In mijn eigen leven ken ik momenten van eenheidservaring: dat je je opgenomen voelt in een groter geheel. Filosofie verhoudt zich tot die magische momenten als een dienaar, die kan helpen de ervaring expliciet te maken, door er woorden aan te geven.’
“Als filosofie de ervaring als startpunt heeft, dan heb je mijn aandacht.”
Wat heb je gestudeerd en wat voor werk deed je?
‘Ik studeerde natuurkunde hier in Leiden. Ik genoot van de schoonheid van de wiskundige formules waarmee de wereld werd beschreven. Logica is daarbij vergeleken echt kinderspel en rationeel denken ligt me dus zeker. Naast natuurkunde studeerde ik Nederlandse letterkunde. Na die studies rolde ik in het consultancy vak en adviseerde ik bedrijven en organisaties over hun strategische communicatie. Daarbij kwam ik op nieuwe manieren in aanraking met filosofie, zoals met het werk van Jurgen Habermas. Zijn gedachtegoed is heel behulpzaam als leidraad voor effectieve communicatie. Stel jezelf drie vragen: is het waar wat ik vertel? Is het juist? Ben ik waarachtig? Oftewel: klopt het feitelijk wat je wil zeggen? Houd je rekening met de ontvanger / je publiek? Ben je oprecht en betrouwbaar?’
Nu heb je jezelf ondergedompeld in het werk van Spinoza, kun jij verklaren waarom deze 17e-eeuwse filosoof nog altijd populair is?
‘Toen ik gevraagd werd als voorzitter van de Stichting Spinoza Den Haag ben ik me meer in hem gaan verdiepen. In eerste instantie vond ik zijn werk te rationeel, te ingewikkeld en wat ouderwets. Maar ik ontdekte veel dingen die me aanspraken, zoals zijn denken over intuïtie. ‘We hebben drie kennisbronnen’ schreef hij. ‘Je neemt dingen waar, maar daar zit vertekening in, dus je hebt de ratio nodig om de dingen goed te zien. Maar als je het wezen van de wereld wil beschouwen heb je de derde bron nodig. Intuïtief, in het licht van de eeuwigheid, zien we hoe deze werkelijk is.’ Ik denk dat meer mensen zich hierin herkennen.
Wat mensen ook aanspreekt is dat Spinoza afstapte van het beeld van god als een soort oude man die de wereld heeft geschapen en deze bestiert. Hij had het juist over de eenheid van de dingen: er is maar één substantie en je kunt die god noemen maar ook natuur: ‘Deus sive Natura’, en deze heeft zichzelf voortgebracht. Bovendien heeft Spinoza uitvoerig over emoties geschreven, wat hem ook populair maakt. ‘De mens heeft de neiging een slaaf van zijn emoties te zijn, maar met de ratio kunnen we die emoties in bedwang houden.’ Dat is nog steeds erg actueel, lijkt me. In onze activiteiten in de Spinozamaand komen al deze aspecten terug. Dat maakt het ook zo’n rijk en gevarieerd programma.’
Kan filosofie je leven verbeteren denk je?
‘Filosofie heeft zeker mijn eigen verhaal en kijk op het leven verhelderd. Het is een manier om je te verhouden tot de wereld om je heen. Het helpt je om verstandig te handelen door een paar goede begrippen te hanteren. Maar hanteer ze voorzichtig zou ik zeggen. Het zijn en blijven begrippen die door onszelf zijn bedacht. Filosofie die op een academische manier alleen maar draait om het vergelijken van gedachten, daar heb ik nog steeds niets mee. De link met de ervaring moet er altijd zijn.’
“Filosofie is een manier om mijzelf te verhouden tot de wereld om mij heen.”
Kan filosofie de wereld verbeteren?
‘Filosofie is altijd voorlopig. Goede filosofen nemen het denken en hun ideeën ook niet te serieus. Ze bedenken concepten met betrekking tot de werkelijkheid, maar ze weten dat die nooit samenvallen met de werkelijkheid. Ze kunnen en moeten steeds worden bijgesteld. Maar het blijft bijzonder dat wij mensen over onszelf kunnen nadenken. Misschien kunnen we de wereld te gronde richten, maar we kunnen deze ook verbeteren met dat vermogen. Je kunt filosofie praktisch maken door met een zekere afstand te beschouwen wat er in jezelf omgaat, of waar iets vandaan komt. En dan kom ik weer bij Spinoza uit, die in het determinisme geloofde. Dat vond ik altijd flauwekul, want ik ervaar ten volle vrijheid en verantwoordelijkheid, maar ergens heeft hij een punt. Wij mensen worden voor een groot deel gevormd door de omstandigheden waarin we opgroeien en ons ontwikkelen. Dat inzicht roept op tot mildheid als we naar het gedrag van anderen kijken. Daar had Spinoza nog een mooie uitspraak over: ‘Ik heb mij beijverd het menselijk handelen niet te bespotten, niet te beklagen, noch te verwensen, maar te begrijpen.’ (Politiek traktaat, hoofdstuk 1, paragraaf 4)
Andere citaten uit het werk van Spinoza
- ‘Het is onmogelijk dat de mens geen deel van de natuur is.’ (Ethica, deel IV, st. 4)
- ‘Doe goed en wees blij.’ (Ethica, deel IV, st. 73, toelichting)
- ‘Vrede bestaat niet in de afwezigheid van oorlog, maar in de vereniging van geesten, of eendracht.’ (Politiek traktaat, hoofdstuk 6, paragraaf 4)
- ‘Al het voortreffelijke is even moeilijk als zeldzaam.’ (Ethica, deel V, slotzin)
Kijk voor meer informatie over Peter Jurgens en de Spinozamaand op www.spinozadenhaag.nl.
“Goede filosofen nemen het denken en hun ideeën ook niet te serieus.”
Over de auteur
Gaby Ammerlaan (1973) studeerde Algemene Letteren/Internationale Betrekkingen aan de Universiteit Utrecht en werkt sindsdien voor verschillende kleine en grote organisaties in de non-profit sector en het publieke domein. Een aantal jaar geleden volgde Gaby de opleiding Filosoferen met kinderen en Jongeren. Daar ontdekte ze de schoonheid van de filosofie en de waarde van een goed gesprek zonder (voor-)oordelen. Zij zet haar expertise op het gebied van marketing en communicatie graag in om – samen met de andere enthousiaste betrokkenen – filosofie in haar thuisstad Den Haag goed op de kaart te zetten.