Wat is de betekenis van filosofie in jouw dagelijks leven? Die vraag stel ik mensen die van denken hun vak hebben gemaakt. Aan zijn tafel thuis in de Haagse Vruchtenbuurt spreek ik met Joop Berding, schrijver/spreker/onderzoeker/gepromoveerd pedagoog en begeleider van leesclubs en studiegroepen. Hij heeft een bijzondere belangstelling voor Hannah Arendt. Op 10 maart bespreekt hij haar gepassioneerde leven en ideeën over vriendschap en liefde bij Filosofie in Den Haag.
INTERVIEW GABY AMMERLAAN
Wat betekent filosofie in jouw dagelijks leven?
‘Filosofie betekent twee dingen voor mij. Het gaat allereerst om zo nu en dan bezinnen op waar ik mee bezig ben. Dat is filosofie als levenskunst. Het andere is meer inhoudelijk en gaat om de onderwerpen die me bezighouden, waarover ik lees en met anderen spreek. Die twee betekenissen raken elkaar ook. Ondanks dat ik gepensioneerd ben, kent mijn leven nog best veel activiteit en drukte. Ik ben met veel verschillende thema’s bezig en heb een breed netwerk waaruit ik veel vragen en uitnodigingen krijg. De verlokking ligt op de loer om mijn agenda te vullen met kleine dingen. Af en toe voer ik met mezelf een gesprek hierover. Hannah Arendt beschrijft dit als 2-in-1, waarbij een mens zichzelf als het ware opsplitst tijdens het nadenken: de persoon die vragen stelt en de persoon die antwoord geeft. Zo’n innerlijk gesprek maakt het mogelijk om je eigen handelingen en overtuigingen kritisch te onderzoeken. Het idee gaat terug naar Socrates, die zei dat hij niet alleen maar wilde leven, maar ‘goed wilde leven’ door in gesprek met zichzelf te blijven. Op die manier ga ik ook af en toe met mezelf in gesprek om bewust keuzes te maken. Waar maak ik een project van en waar zeg ik dan ja of nee op?’
“Leg de wereld op tafel en ga er samen over in gesprek.”
Hoe ben je in aanraking gekomen met filosofie?
‘Dat herinner ik me nog ontzettend goed. Het was in november 1974 tijdens mijn eerste baan als onderwijzer op een school in Waddinxveen. Ik was twintig en mijn directeur vroeg of ik mezelf verder wilde ontwikkelen met een studie in de avonduren. De MO-A Pedagogiek heette dat, een opleiding waarmee je ook in het middelbaar onderwijs aan de slag kon. Ik begon aan die studie en ontdekte in een boekwinkel het boek ‘Inleiding tot de verwondering’ van Cornelis Verhoeven. Ik had nog geen filosofische bagage, maar werd er helemaal door gegrepen. Ik voelde gewoon: hier is een filosoof hardop aan het denken. Daarna begon ik steeds meer filosofische werken te lezen en dat is nooit meer opgehouden. Lezen is mijn belangrijkste hobby. Als ik iets lees, wil ik er vaak ook over schrijven. Twee jaar geleden heb ik een boek over Cornelis Verhoeven geschreven. Hij is een groot filosoof die lange tijd als leraar werkte. Hij stelt de verwondering centraal en dat is de basis van filosofie. Je kunt je toch doorlopend over allerlei zaken verwonderen? Dat vind ik mooi.’
Hannah Arendt is een van je favoriete filosofen. Kun je uitleggen wat jou zo aanspreekt in haar werk en persoonlijkheid?
‘Dan denk ik in de eerste plaats aan haar uitspraak ‘Ich will verstehen’, ofwel: ‘Ik wil begrijpen’ of misschien nog beter: ‘Ik wil verstaan.’ Dat is bij haar zo diepgeworteld en een enorme drijfveer om zich met allerlei onderwerpen bezig te houden. De kern van haar denken wordt gevormd door de begrippen nataliteit en pluraliteit. Nataliteit, letterlijk ‘geboorte’, benadrukt het vermogen van de mens zichzelf te vernieuwen en vrij te zijn: de kans om telkens opnieuw te beginnen. Pluraliteit gaat over het belang van veelstemmigheid in een samenleving. Hannah Arendt beschrijft dat ook als ‘samen rond de tafel gaan’. Dat vind ik zo’n mooie metafoor voor het samenleven van mensen. Leg de wereld op tafel en ga er samen over in gesprek. Luister naar andere meningen en heb oog voor nuances. Iemand die anders denkt, wordt tegenwoordig al snel een tegenstander genoemd. Dat is de bijl aan de wortel van pluraliteit.’
“De verwondering centraal stellen is de basis van de filosofie.”
Je hebt maar liefst vijf boeken over haar geschreven, wat heb je zoal ontdekt?
‘In mijn laatste boek ga ik dieper in op iets dat ik nog niet eerder had onderzocht: de thema’s liefde en vriendschap. Hierbij haalt Arendt werk van Augustinus aan. Ik ben nog meer in haar persoonlijke leven gedoken. Al in haar kinderjaren was ze heel ambitieus en rebels en een vroegrijpe intellectueel. Ze wilde filosofie studeren en deed dat in Marburg bij Martin Heidegger, toen al een beroemde filosoof. Die twee kregen een affaire die zij vervolgens heeft afgebroken. Ik vermoed dat zij heel goed inschatte dat een relatie met een oudere hoogleraar met aanzien haar eigen carrière in de weg zou staan. Er zijn brieven bewaard gebleven, waaruit blijkt dat de twee ook intellectueel aan elkaar gewaagd waren. In een van die brieven beschrijft Heidegger dat hij haar graag een plaats in zijn leven zou geven. Dat was eenrichtingsverkeer. Ik denk dat Hannah Arendt goed doorhad dat als zij haar eigen zelfstandige weg zou gaan dit beter voor haar zou uitpakken. Haar latere werk Vita activa (uit 1958) kun je lezen als een commentaar op het denken van Heidegger over het menselijk zijn. Voor hem was dat een ‘Sein zum Tode’. Bij Arendt echter staat het maken van een nieuw begin voorop. Haar boek gaat over de mogelijkheden van het leven. Het is een ode aan het menselijk handelen. Wat mij ook aanspreekt in Arendt is dat ze over zoveel verschillende onderwerpen heeft nagedacht en geschreven, zoals ook over kunst. Ze beschrijft kunstenaars als de enige onafhankelijke denkers en werkers in onze samenleving. Kunst komt volgens haar voort uit het denken. Poëzie is een goed voorbeeld. Zij heeft zelf ook mooie gedichten geschreven.’
“We hollen vaak maar aan de dingen voorbij, zonder ze aandacht te geven.”
Wat heb jij zelf van Hannah Arendt geleerd?
‘Arendt beschrijft in haar boeken de opvattingen van anderen en gaat dan met deze denkers in gesprek. Dat doet ze bijvoorbeeld met Socrates en Marx en dat vind ik heel leerzaam. Verder neemt ze soms duidelijk stelling. Zo wijst zij direct de interviewer terecht die haar op televisie in 1964 als filosoof introduceert: ‘Ik heb afscheid genomen van die kringen. Politiek is mijn beroep.’ Hiermee distantieert ze zich openlijk van Heidegger en de studenten en wetenschappers, onder wie enkele vrienden die zich destijds bij de nazi’s hadden aangesloten. Filosofie is een beweging naar binnen en politiek is naar buiten gericht. Zij voelt zich meer thuis bij het tweede en noemt zichzelf een politiek denker. In The Human Condition (Vita activa) komt dit duidelijk naar voren. Ze heeft het daarin al over een wereld die onder druk staat door de productie-economie die overmatige consumptie aanjaagt. Ze schrijft ook over verspilling en maakt onderscheid tussen gebruiksvoorwerpen en verbruiksvoorwerpen. Hannah Arendt was een opstandige en recalcitrante persoonlijkheid en was ook heel dapper. Ze koos bewust haar eigen weg en nam alleen gasthoogleraarschappen aan. Ze verbond zich nooit vast aan één universiteit. Ze maakte zich er sterk voor dat afwijkende meningen gehoord blijven worden. Ze propageerde ‘denken zonder leuningen’ dat werkelijk onafhankelijk en in vrijheid plaatsvindt. Ik denk dat dit nog heel actueel is en het inspireert mij.’
Kan filosofie de wereld verbeteren?
‘Ja ik denk het wel. Neem het idee van samen om de tafel gaan. Dat krijgt bijvoorbeeld praktisch vorm in een werkgroep met studenten met wie je samen een boek leest. Iedereen haalt er andere dingen uit. Daarover kun je dan met elkaar uitwisselen. Filosofie kan bovendien mensen helpen meer stil te staan. We hollen vaak maar aan de dingen voorbij zonder ze echt aandacht te geven. Hier probeer ik mij meer bewust van te zijn. Ik betrap mezelf er in een museum wel eens op dat ik snel doorloop. Dan neem ik me voor om eens twee minuten voor elk schilderij stil te staan om goed te kijken. Dit gaat ook eigenlijk weer over levenskunst. Ik heb wel eens clubjes georganiseerd rond het thema geduld. Filosofen zijn zo’n beetje de laatsten die nog geduld betrachten. Filosofie hoeft niets op te lossen. Je kunt overal beginnen en dan zie je wel waar je uitkomt.’
“Filosofie hoeft niets op te lossen. Je kunt overal beginnen en dan zie je wel waar je uitkomt.”
Heeft filosofie jouw leven verbeterd?
‘Het geeft mij in ieder geval veel leesvreugde. In die zin heeft het dus ook mijn leven verbeterd. Ik vind het nog steeds heel leuk om door te studeren.’
Heb je nog leestips of filosofische quotes die je wil delen ter inspiratie?
Ik verzamelde zo’n 280 citaten van Arendt, ingedeeld in verschillende thema’s zoals politiek, liefde, denken, vluchtelingen, en identiteit, in de bundel Hannah Arendt Levenswijsheden (KokBoekencentrum, 2022). Hieronder deel ik er een aantal:
‘Het bestaan van een publiek domein, met de daaruit voortvloeiende transformatie van de wereld in een samenhangend bestel van dingen, dat mensen bijeen en in relatie tot elkaar brengt, is geheel afhankelijk van duurzaamheid. Zo’n domein kan niet worden gevestigd voor één generatie en slechts ontworpen zijn voor de levenden; het moet de korte levensduur van sterfelijke mensen overschrijden.’ (Vita activa, ed. 1999, p. 62)
‘Pluraliteit is de conditie van het menselijk handelen omdat wij allen eender, dat wil zeggen menselijk, zijn in de zin, dat niemand ooit gelijk is aan iemand anders die ooit heeft geleefd, leeft, of zal leven.’ (Vita activa, ed. 1999, p. 20)
‘Het gezamenlijk leven in de wereld betekent in wezen dat zich tussen hen die haar bewonen een wereld van dingen bevindt, zoals een tafel zich bevindt tussen degenen die eraan hebben plaatsgenomen; als door elk ander intermediair worden mensen door de wereld tegelijkertijd verbonden en gescheiden.’ (Vita activa, ed. 1999, p. 60)
Wat betreft leestips voor het werk van Hannah Arendt – dat al grotendeels in het Nederlands is vertaald – raad ik mensen aan te beginnen met De menselijke conditie (Vita activa), omdat dit redelijk dicht bij ons dagelijks leven kan worden gelezen en geïnterpreteerd.
Over Arendt is een enorme bibliotheek volgeschreven. Biografieën te over evenals populaire én wetenschappelijke studies. Voor wie een inleiding en toelichting wil over alles wat Arendt heeft geschreven, plus die werken gezet in de biografische, intellectuele en politieke context: zie mijn boek De werelden van Hannah Arendt. Lange lijnen in leven en werk (Boekscout, 2021, 337 pp).
Kijk voor meer informatie over Joop Berding op https://joopberding.com/.
Over de auteur
Gaby Ammerlaan (1973) studeerde Algemene Letteren/Internationale Betrekkingen aan de Universiteit Utrecht en volgt tegenwoordig de masterstudie Toegepaste Filosofie. Ze werkt voor verschillende kleine en grote organisaties in de non-profit sector en het publieke domein. Een aantal jaar geleden volgde Gaby de opleiding Filosoferen met kinderen en Jongeren. Daar ontdekte ze de schoonheid van de filosofie en de waarde van een goed gesprek zonder (voor-)oordelen. Zij zet haar expertise op het gebied van marketing en communicatie graag in om – samen met de andere enthousiaste betrokkenen – filosofie in haar thuisstad Den Haag goed op de kaart te zetten.