Wat is de betekenis van filosofie in jouw dagelijks leven? Die vraag stel ik mensen die van denken hun vak hebben gemaakt. In zijn appartement in Leiderdorp spreek ik Floris Schleicher. Hij is als docent filosofie verbonden aan het Ashram College, een middelbare school in Alphen aan den Rijn. Daarnaast is hij publicist en coördinator van de Jonge Denkers1* en houdt hij lezingen over filosofie.
INTERVIEW GABY AMMERLAAN
Wat betekent filosofie in jouw dagelijks leven?
‘Filosofie is zoeken naar wijsheid. Voor mij betekent dat vooral bij iets stilstaan om inzicht te krijgen. Als ik dan naar mijn eigen onderwijspraktijk kijk, denk ik bijvoorbeeld aan een les over pesten in 1 mavo of het bespreken van de vraag wanneer je mag liegen. Kenmerkend is dat je echt even stilstaat bij de betekenis van dingen. Onlangs las ik het boek Denken van Hannah Arendt en zij stelde daarin: ‘Om te kunnen denken moeten we ons terugtrekken uit de wereld van de verschijnselen.’ Daarmee is filosofie echt iets anders dan praktisch redeneren, wat mensen doorlopend doen. Filosofie is wezenlijker en ik denk ook dat het in deze vluchtige maatschappij heel belangrijk is om dat juist met jongeren te doen. Zelf ben ik eigenlijk constant met filosofie bezig, gewoon omdat ik het heel interessant vind. Naast mijn werk als docent zit ik in boekenclubs en lees ik veel.’
“Filosofie is zoeken naar wijsheid.”
Hoe ben je in aanraking gekomen met filosofie?
‘Dat is eigenlijk heel toevallig. Op de middelbare school had ik een Cultuur & Maatschappij profiel en daar wilde ik biologie als extra vak volgen. Dat paste niet in het rooster dus verzochten ze mij een ander vak te kiezen. Ik had helemaal niets met filosofie, maar mijn moeder raadde aan dit toch te kiezen, omdat het op geschiedenis zou lijken. Dat vond ik een leuk vak, dus zo ontdekte ik ook filosofie. En toen bleek dat zo enorm interessant dat ik het ook ben gaan studeren. Zo zie je maar hoe belangrijk het is om veel aan te reiken aan jongeren. Onbekend maakt onbemind. Op de open dag van het Ashram College laat ik ook altijd graag ouders en leerlingen zien wat het vak inhoudt.’
Wat herinner je je als eerste filosofische ervaring?
‘Eigenlijk herinner ik me niet een specifiek moment. Ik weet wel dat ik mij al jong bewust werd van het concept ‘rechtvaardigheid’. Ik kom uit een eenoudergezin en groeide op in Heemstede. Het was duidelijk dat wij veel armer waren dan mijn klasgenoten. Ik merkte dat ik daar vragen over had: ‘Waarom is rijkdom niet eerlijker verdeeld?’
“Door de opkomst van de smartphone voelen we ons voortdurend bekeken en beoordeeld.”
Welk filosofisch inzicht heeft je bijzonder geraakt?
‘Dan kom ik uit bij Michel Foucault en zijn idee van het ‘panopticum’. Letterlijk is dit een ronde gevangenis waar een wachter de gevangenen in de gaten houdt zonder dat zij hem kunnen zien. Doordat je je bekeken voelt, zul je je wel goed gedragen, zo is het idee. Macht wordt niet zozeer door één iemand, maar kan ook systematisch worden uitgeoefend. Het komt erop neer dat mensen zich op een bepaalde manier gaan gedragen, omdat ze zich continu bekeken voelen door anderen. Een andere, actuele filosoof die daar verder op doorgaat is Byung-Chul Han. Han laat zien dat in deze tijd de toren met de wachter wordt opengebroken en iedereen elkaar bekijkt. Dit is wat er ook is ontstaan met de opkomst van de smartphone. Hierdoor voelen we ons voortdurend bekeken en beoordeeld. Het gaat om hele subtiele machtsuitoefening. Denk aan ouders die kunnen meekijken in Magister of je wel op school was, of je je huiswerk doet. Han laat in zijn boeken zien dat er in de hele samenleving een constante druk is om te presteren. Hier moeten we ons bewust van zijn en over nadenken. Jongeren zijn extra vatbaar voor verslaving aan die kanalen, maar volwassenen overschatten zichzelf ook. Het is goed om er af en toe afstand van te nemen. Zelf kies ik bewust om bijvoorbeeld weg te blijven van Instagram.’
Wie zijn je favoriete filosofen en waarom?
‘Byung-Chul Han die ik al noemde, Slavoj Žižek en Plato. De eerste twee bieden veel inzicht in de huidige samenleving en moderne tijd. De Sloveense filosoof Žižek is bekend van zijn grappige YouTube-video’s waarmee hij gebreken in onze systemen aan het licht brengt. Achter de façade van deze droogkomische man zit veel waardevolle inhoud. Žižek laat zien dat veel ideologieën en systemen niet deugen en dat we dat ook wel weten, maar de systemen toch bewust zelf in stand houden. Het traditionele idee is dat bewustwording van mensen ertoe leidt dat ze hun gedrag veranderen. Daar is de theorie van het klassenbewustzijn van Marx bijvoorbeeld op gestoeld. In werkelijkheid kunnen mensen wel kritiek leveren, maar blijven systemen gehandhaafd. En als een ideologie wordt ontmaskerd, staat vaak direct een volgende ideologie klaar. Žižek betoogt dat irrationele onbewuste verlangens van mensen hierbij een grote rol spelen. Neem de bio-industrie als voorbeeld. We weten dat dit systeem niet deugt, maar we houden het in stand.’
“Door in te spelen op het irrationele, kun je mensen aan het denken zetten.”
Je noemde ook Plato als favoriet, leg uit?
‘Ja, Plato en eigenlijk ook Socrates. Hun deugdethiek spreekt me erg aan, ook voor mijn eigen leven, zoals het oefenen in matigheid, moed, wijsheid en rechtvaardigheid. Ik blijf het bijzonder vinden dat Plato over alle grote onderwerpen al dialogen heeft geschreven. Niet alleen in de inhoud, maar ook in de vorm komt het onderwerp van de dialoog vaak terug. Zo knap. Er is bijvoorbeeld een dialoog tussen Socrates en Thrasymachos over de vraag wat het betekent om rechtvaardig te zijn. Thrasymachos bepleit het recht van de sterkste. Socrates zet daar tegenover dat dit de mens mateloos maakt. In de loop van de dialoog is dat precies wat er gebeurt, want Thrasymachos windt zich enorm op. Zo maakt Socrates zijn punt op meerdere manieren duidelijk. Eigenlijk sluit dit ook weer aan bij Žižek die niet alleen rationeel uitlegt hoe dingen in elkaar zitten, maar ook humor gebruikt. Door in te spelen op het irrationele, kun je mensen aan het denken zetten. Niet voor niets gebruikte Plato ook mythen om betekenis te geven aan begrippen en kennis over te dragen.’
Heeft filosofie jouw leven verrijkt?
‘Het heeft mijn leven zeker naar een hoger plan getild. Het onderzochte leven is voor mij meer waard. Dat onderzoek kan op veel manieren vorm krijgen. Van een stevige discussie in een groep brugklasleerlingen tot een boekbespreking in een leesclub. Mijn nieuwsgierigheid kan ik altijd voeden en het is mooi om dat ook bij anderen te zien.’
“Denken is wat mij betreft een dialoog.”
Kan filosofie de wereld verrijken?
‘Sja, ik denk wel dat filosofie dat kan, maar het is ook risicovol. In haar boek Denken stelt Hannah Arendt dat niet zozeer bepaalde gedachten gevaarlijk zijn, maar het denken zelf. Ik kreeg toen zelf de associatie met mensen die overal vraagtekens bij plaatsen, kritische vragen stellen en uiteindelijk verworden tot complotdenkers. Denken is wat mij betreft een dialoog. Die kun je met jezelf hebben maar de kans is groter dat je wijzer wordt als je een dialoog met elkaar hebt. En daarbij is het de kunst om goede vragen te stellen. Het zou mooi zijn om te zien dat dat vaker gebeurt. In een programma zoals het Zwitserse Sternstunde Philosophie zie je dat bijvoorbeeld wel terug.’
Heb je nog leestips of filosofische quotes die je wil delen ter inspiratie?
‘Een mooie quote van Byung-Chul Han vind ik: ‘De mens heeft een akker nodig waar niet op geploegd hoeft te worden.’ Zijn boek De vermoeide samenleving is een aanrader.
Kijk voor meer informatie over Floris Schleicher op:
www.dejongedenkers.org / www.bnnvara.nl/joop/personen/S/floris-schleicher
- De Jonge Denkers zijn filosofieleerlingen uit het Voortgezet Onderwijs die zich uitspreken over de actualiteit en spreken voor een breed publiek. Zij worden benoemd na een wedstrijd onder alle filosofieleerlingen uit het voortgezet onderwijs in Nederland en België.
Na benoeming krijgen De Jonge Denkers een podium om op te treden op diverse filosofische festivals, tijdens de Maand van de Filosofie (in april). Bovendien worden De Jonge Denkers getraind in het spreken voor een breed publiek ↩︎
Over de auteur
Gaby Ammerlaan (1973) studeerde Algemene Letteren/Internationale Betrekkingen aan de Universiteit Utrecht en werkt sindsdien voor verschillende kleine en grote organisaties in de non-profit sector en het publieke domein. Een aantal jaar geleden volgde Gaby de opleiding Filosoferen met kinderen en Jongeren. Daar ontdekte ze de schoonheid van de filosofie en de waarde van een goed gesprek zonder (voor-)oordelen. Zij zet haar expertise op het gebied van marketing en communicatie graag in om – samen met de andere enthousiaste betrokkenen – filosofie in haar thuisstad Den Haag goed op de kaart te zetten.