Wat is de betekenis van filosofie in jouw dagelijks leven? Die vraag stel ik mensen die van denken hun vak hebben gemaakt. In haar praktijk in het Haagse Statenkwartier spreek ik met Andrea Ruissen, psychiater, coach en filosofe. Na een loopbaan in de psychiatrie, heeft ze sinds kort haar eigen praktijk Amedea. Hier combineert ze patiëntenzorg met andere activiteiten, zoals moreel beraad, voordrachten, workshops, supervisie, coaching, en leertherapie.
INTERVIEW GABY AMMERLAAN
Wat betekent filosofie in jouw dagelijks leven?
‘Iedereen is diep in zijn hart een filosoof, want we denken allemaal na over thema’s zoals vriendschap, of vragen zoals ‘Wat is het goede om te doen?’ of ‘Hoe maak ik keuzes?’. Juist de alledaagse vragen naar betekenis en waarden herkennen we allemaal wel. In mijn dagelijkse werk voer ik gesprekken met mensen in het kader van psychotherapie. Daar zitten allerlei premissen achter, zoals: er is sprake van een probleem en ik kan dat probleem behandelen. Die gesprekken gaan vaak over hele existentiële zaken. Ik heb een vrij filosofische manier van werken en probeer mensen meer vertrouwd te maken met hun binnenwereld. Als je mensen bekender maakt met dat wat in henzelf leeft, nemen de klachten misschien niet af, maar het kan wel helpen bij het managen ervan. Daar gebruik ik ook filosofische technieken voor zoals socratische gespreksvoering.
Maar ook het filosofische concept van het ‘niet weten’ en altijd blijven zoeken vind ik heel bruikbaar. Ik geef onderwijs aan jonge artsen en daar heb ik het bijvoorbeeld over het verschil tussen ‘erklären’ (verklaren) en ‘verstehen’ (begrijpen). Vaak ligt in de medische wetenschap de nadruk op het eerste, terwijl ik denk dat het voor psychiaters juist belangrijk is om ook die andere kant te kennen. Welke betekenis heeft zoiets als een depressie in iemands leven? Als je alleen maar naar stofjes en genen kijkt, wordt het lastig om ook naar betekenis te kijken. Ik kies inmiddels het andere uiterste en ga in mijn aanpak alleen met die betekenis aan de slag.
“Waar psychiaters doorgaans objectiveren, kies ik bewust voor een subjectieve positie.”
Tot slot kun je vanuit de filosofie zoiets als objectiviteit en subjectiviteit onderscheiden. Waar psychiaters doorgaans objectiveren, kies ik bewust voor een subjectieve positie. De mensen die ik behandel of coach zijn allemaal uniek en nemen een eigen geschiedenis en context mee. En dat geldt ook voor mij. Dus dat neem ik mee en samen verkennen we ‘Hoe kijk jij er naar?’ en ‘Hoe kijk ik er naar?’ Dat is een filosofische manier van werken.’
En hoe krijgt filosofie vorm in jouw dagelijkse leven buiten je werk?
‘Nou mijn kinderen mopperen weleens: ‘Daar komt mama weer met haar filosofische vraag’. Dan vertellen ze iets en blijf ik er op doorvragen. Op een gegeven moment willen ze gewoon weten hoe iets zit en vinden ze dat gevraag vervelend. Vrienden waarderen het meestal wel. Ik hoor ook terug: ‘Bij Andrea krijg je toch weer andere perspectieven en worden er diepere lagen geraakt. Dat is natuurlijk wel een compliment, maar kan ook een valkuil zijn. Door steeds te bevragen en ter te discussie stellen voelt het soms alsof ik dan in mijn vrije tijd op hetzelfde niveau aan het werk ben.’
Hoe ben je in aanraking gekomen met filosofie?
‘In de zesde klas van de middelbare school werd er een cursus filosofie aangeboden en dat vond ik heel erg interessant. Mijn beide ouders zijn arts en het stond in de sterren geschreven dat ik in hun voetsporen zou treden. Dus ik ging geneeskunde studeren. Maar de filosofie bleef trekken, dus volgde ik ook vakken ethiek. Ik heb zelfs een prijs gewonnen met een essay over een vraagstuk rond jongensbesnijdenis. Docenten ethiek waren ook enthousiast en moedigden mij aan. Zo kwam ik uiteindelijk ook tot een studie toegepaste filosofie.’
“Ik realiseerde me dat ik een totaal andere beleving van de realiteit had.”
Wat herinner je je als eerste filosofische ervaring?
‘Het is misschien niet de eerste ervaring, maar er staat me nog wel een voorval helder voor de geest. Ik was een jaar of achttien oud en reed met iemand naast me in de auto. Ik sorteerde verkeerd voor waardoor we verkeerd reden. Die ander raakte helemaal in paniek: ‘Nu gaat het mis en komen we veel te laat’. Ik bleef juist kalm en realiseerde me dat ik een totaal andere beleving van de realiteit had. Hoe kan het dat iemand van zoiets kleins zo emotioneel wordt? En op de middelbare school herinner ik me discussies in de leerlingenraad, waarbij dit ook gebeurde. Zelf kom ik uit een heel cognitief georiënteerd gezin. Ik was het niet zo gewend om over gevoelens te praten of erbij stil te staan. Een tijdje geleden vond ik een floppy disk terug met een boek dat ik als puber heb geschreven. Daarin beschrijf ik dat de mens meerdere denklagen heeft waar je doorheen kunt gaan. Eigenlijk zat dat filosoferen er altijd wel in.’
Wie zijn je favoriete filosofen en waarom?
‘Dan kom ik al snel bij de oude Grieken uit zoals Socrates, en Aristoteles met zijn deugden ethiek. Het onderscheid tussen Phronesis, de ervaring, en Sofia, kennis, vind ik ook altijd verhelderend. Denk bijvoorbeeld aan koken en het verschil tussen een recept bereiden uit een kookboek of naast iemand staan en het zo leren. Ik geloof heel erg in de meester-gezel-methode om een vak te leren. Daarom vind ik het ook zo waardevol om als psychotherapeut ook zelf in therapie te gaan, om zelf te ervaren.’
Heb je wel eens ergens in vast gezeten en heeft filosofie je toen ergens uit geholpen?
‘Bij morele dilemma’s kan het me echt helpen om te denken: het maakt uiteindelijk niet uit welke keuze ik maak. Met elke keuze verlies je iets, daarom is het een moreel dilemma. De ethiek ligt vooral in het dragen van de consequenties van een keuze. Dat vergt vooral moed. Neem bijvoorbeeld een beladen onderwerp als euthanasie in de psychiatrie. Door het massaal af te keuren, mis je de gelaagdheid die er onder zit. Maar ook de artsen die het uitvoeren zonder zich veel vragen te stellen, missen iets. Het is juist goed om hierover in gesprek met elkaar te blijven.’
Heeft filosofie jouw leven verrijkt?
‘Dat is zeker zo. Tegelijkertijd zou het ook wel fijn zijn om niet altijd zoveel na te denken. In slechte tijden kun je ook negatief worden van al dat denken. En dan kost het grote moeite om weer uit te komen bij iets positiefs. Ik vraag me wel eens af of al dat denken ook een manier is om weg te blijven bij dingen die ik emotioneel ingewikkeld vind. Als tegenhanger van al die harde denkarbeid ga ik graag iets met mijn handen doen zoals knutselen of koken.’
“Met wat er nu gaande is in de politiek kan een filosofische blik helpen.”
Kan filosofie de wereld verrijken?
‘In de coronatijd had ik graag een filosoof gezien in het OMT, zeker toen de verpleeghuizen dicht gingen. Dan was eerder de morele vraag gesteld of we daar wel goed aan deden en was de waarde van fysiek contact mee gewogen. Ook met wat er nu gaande is in de politiek is, kan een filosofische blik helpen. Er zijn zoveel grotere patronen en processen die op onbewust niveau meespelen. Misschien is er lange tijd veel onderdrukt en komt dit er nu uit? Welke tegenstrijdige paradigma’s zijn er? Hoe gaan politici hiermee om? Uitzoomen en hierover in gesprek gaan is zo waardevol. Filosofische cafés, discussieavonden, of socratische dialogen zijn ook activiteiten waarmee we mensen op een andere manier kunnen laten nadenken. Ik realiseer me nu dat dit gesprek mij ook weer aanzet tot filosoferen. Het doet mij bijvoorbeeld erover nadenken hoe ik filosofie nog meer kan integreren in mijn psychotherapie. Maar ook in activiteiten buiten mijn werk. Ik zou graag activiteiten organiseren over muziek, kunst en poëzie en filosofie.’
Heb je nog leestips of filosofische quotes die je wil delen ter inspiratie?
‘Ja hoor, ik heb meerdere citaten thuis aan de muur hangen. Hier volgen een paar:
- Het is nooit te laat om niets te doen – Confucius
- De geneeskunde heeft zo’n enorme ontwikkeling doorgemaakt dat er nagenoeg geen gezond mens meer is – Aldous Huxley
- Het feit dat een mening algemeen aanvaard wordt houdt geen enkel bewijs in dat die niet volkomen absurd is – Bertrand Russell
- De geneeskunde maakt dat je langer sterft – Plutarchus
- Het leven is kort, de kunst is lang, de gelegenheid vluchtig, het onderzoek bedrieglijk, het oordeel moeilijk – Hippocrates
- Vind maar mooi zoveel je kunt, de meesten vinden niet genoeg mooi – Vincent van Gogh’
Kijk voor meer informatie over Andrea Ruissen op www.amedea.nl.
“Dit gesprek zet mij ook weer aan tot filosoferen.”
Over de auteur
Gaby Ammerlaan (1973) studeerde Algemene Letteren/Internationale Betrekkingen aan de Universiteit Utrecht en werkt sindsdien voor verschillende kleine en grote organisaties in de non-profit sector en het publieke domein. Een aantal jaar geleden volgde Gaby de opleiding Filosoferen met kinderen en Jongeren. Daar ontdekte ze de schoonheid van de filosofie en de waarde van een goed gesprek zonder (voor-)oordelen. Zij zet haar expertise op het gebied van marketing en communicatie graag in om – samen met de andere enthousiaste betrokkenen – filosofie in haar thuisstad Den Haag goed op de kaart te zetten.