‘Voor mij is filosofie vooral denkonderzoek’

---

---

Wat is de betekenis van filosofie in jouw dagelijks leven?
‘Dat vind ik een hele mooie vraag. Voor mij betekent filosofie dat ik niet zomaar meega in wat er gebeurt, maar dat ik ernaar kijk, er vragen over stel en er betekenis aan geef. Filosofie helpt me om niet alleen te handelen, maar ook te reflecteren op wat ik doe. Het is voor mij een bewustzijnsmaker waarbij niets vanzelfsprekend is. Dat besef helpt me dagelijks.

Voor mij is filosofie vooral denkonderzoek. Ik merk het op de momenten dat ik ergens in vastloop of in mijn emoties zit. Dan helpt het om even afstand te nemen en mezelf af te vragen: wat gebeurt hier precies, hoe kijk ik eigenlijk? Dat maakt dat ik bewuster leef, zowel als moeder, echtgenote en vriendin als in mijn werk. Ik geef vrijwel dagelijks trainingen in deze manier van denken. Het vragen stellen, afstand nemen, opnieuw bekijken is een routine geworden. Het zit verweven in alle dingen die ik belangrijk vind.’

“Filosofie helpt me om niets vanzelfsprekend te vinden.”

Wat herinner je je als eerste filosofische ervaring?
‘Ik was een jaar of tien en kwam te laat thuis voor het avondeten. Mijn moeder was boos en mijn vader in eerste instantie ook. Toen zei ik dat ik te laat was omdat de lucht zo mooi was dat ik op het gras was gaan liggen om te kijken naar de wolken. En op dat moment veranderde alles. De boosheid van mijn vader verdween, hij begreep me meteen: het gevoel van één zijn met de natuur op zo’n manier dat je de tijd vergeet.

Nu je deze vraag stelt, besef ik dat dit eigenlijk mijn eerste filosofische ervaring was. Te laat komen was ineens niet meer belangrijk, want we gaven samen een nieuwe betekenis aan dit moment. Dat is voor mij de kern van filosofie. Eigenlijk was het ook een ervaring van de waarde van reflecteren, bedenk ik me nu. Grappig dat bij deze vraag juist deze herinnering naar boven komt.’

Hoe ben je ooit in aanraking gekomen met filosofie?
‘Op de middelbare school had ik al interesse in filosofie, maar ik wist niet welke studie ik moest kiezen. Uiteindelijk koos ik voor de theateracademie en theaterwetenschap. Ik las daar wel filosofieboeken, maar ben er verder niet mee doorgegaan. Als pragmaticus zag ik nog niet wat ik ermee kon doen in de praktijk. Het bleef meer een interessegebied.

Mijn kennismaking met de praktische filosofie begon eigenlijk toevallig. Mijn man had in de stad een bordje gezien met “Filosofische praktijk”. Hij zei: “Jij houdt zo van denken, en met die coaches en psychologen die je spreekt, daar loop je mee vast — misschien is dit iets voor jou.” Uit nieuwsgierigheid ben ik toen op onderzoek gegaan en kwam ik bij een praktisch filosoof terecht. Daar ontdekte ik iets wat me meteen raakte: dat het in zo’n gesprek niet ging om oplossingen zoeken, maar om denken. Om samen te onderzoeken wat je bedoelt, wat woorden eigenlijk betekenen. Dat vond ik zo fascinerend dat ik dacht: dit is wat ik wil doen. Ik heb daarna de opleiding tot praktisch filosoof gevolgd aan de ISVW en in 2015 mijn eigen bureau, Denkplaats, opgericht.’

“In elk contact zit iets van spiegeling: we leren onszelf via de ander kennen.”
“Filosofie dwingt je om eerlijk te denken.”

Kun je een moment beschrijven dat je werd geraakt door een filosofische vraag of inzicht?
‘Ja, het is iets dat ik ook in mijn boek omschrijf. Dat was tijdens een gesprek met mijn opleider, Harm van der Gaag. We onderzochten het begrip “lui”. Ik bleek ervan overtuigd dat lui zijn betekende “jezelf een stopmoment gunnen vóórdat de dood dat doet.” Doordat ik het moest illustreren, bewijzen, uitleggen en verdedigen, ontdekte ik hoe beperkt dat eigenlijk was.

Het was een bijzonder inzicht: dat ik mijn eigen denken kon onderzoeken en zag waar het wankelde. Harm nam mijn redenering serieus en bleef bevragen, waardoor ik nog dieper ging nadenken. Uiteindelijk kwam ik tot de conclusie dat mijn definitie van luiheid niet houdbaar was. En dat was bevrijdend. Het is heel anders dan een psychologische insteek, waarbij je bijvoorbeeld op zoek gaat naar de meest helpende manier om naar het concept “lui” te kijken. Die insteek is erop gericht ervoor te zorgen dat mensen zich goed gaan voelen. Harm had absoluut niet de neiging om ervoor te zorgen dat je je ergens goed over zou voelen.

Ik realiseerde me dat ik behoorlijk verstrikt kon raken in mijn aannames en daar in alle redelijkheid in geloofde. En ik vond het ontzettend leuk om mezelf heel diep te leren kennen in het hier en nu. Hoe werken die constructies in mijn hoofd? Niet omdat ik me daardoor beter voelde, maar omdat ik iets over mezelf leerde. Filosofie dwingt je om eerlijk te denken.’

Herinner je je een gebeurtenis waarbij filosofie een rol speelde?
‘Die momenten heb ik bijna dagelijks. Dat gebeurt bijvoorbeeld als je ineens glashelder krijgt wat voor betekenis een bepaalde gebeurtenis heeft. Ik noem het ook wel conceptualiseren: woorden geven aan een gevoel of aan iets dat je overkomt. Toen mijn dochter uit huis ging bijvoorbeeld, was ik van slag en ontdekte ik dat ik te dealen had met “onthande liefde”. Ik moest nieuwe manieren vinden om onze relatie vorm te geven en passende liefdesgebaren uit te vinden.’

Je zou ook kunnen denken: dan heb je met het ‘empty nest’ te maken, maar dat klopte dus niet voor jou?
‘Dat is inderdaad iets anders. Ik had geen last van een leeg huis – heerlijk, een huis waar geen bergen kleding en spullen rondslingeren. Nee, dat begrip klopte niet bij mijn gevoel. Dus ging ik op onderzoek uit. En als je dan zo’n formulering vindt die de juiste betekenis verwoordt, geeft dat me weer handvatten om in het hier en nu met de situatie om te gaan.’

“Filosofie maakt het leven niet makkelijker, maar wel vrijer.”

Heb je nog andere voorbeelden van de betekenis die filosofie kan hebben in de praktijk?
‘Jazeker. Ik moet denken aan de situatie waarin je ineens doorhebt vanuit welk paradigma je naar een gebeurtenis kijkt — dus vanuit welke bril je iets beoordeelt. Een mooi voorbeeld is een gesprek dat ik had met iemand die een medewerker had ontslagen. Hij begreep niet waarom dat nog steeds ongemakkelijk voelde, want juridisch was het allemaal keurig geregeld. Ik vroeg wat de letterlijke bewoordingen waren in de reactie van de medewerker. Die had gezegd dat hij zich in de hoek gezet voelde. Door hier samen over door te praten werd duidelijk dat de medewerker vanuit een ander, emotioneel perspectief naar de situatie keek. Toen begreep deze leidinggevende ook beter de reactie en zijn gevoel.

Filosofie helpt mij en anderen om te zien dat we naar de wereld kijken door verschillende brillen: juridisch, moreel, emotioneel, financieel. We praten vaak langs elkaar omdat we niet in hetzelfde paradigma redeneren. Zodra je dat herkent, ontstaat er ruimte om elkaar beter te begrijpen. Dat inzicht gebruik ik dagelijks, in mijn werk én privé.’

Heb je een favoriete filosoof? Of meer dan een? Wat hebben deze jou geleerd?
‘De uitspraak van Emmanuel Levinas “In het gezicht van de ander ontmoet je jezelf” raakt me steeds weer. In elk contact zit iets van spiegeling. Dat ervaar ik ook in mijn werk: ik ben een spiegel voor de ander, en de ander is dat voor mij. We klooien samen wat aan en proberen ergens uit te komen, en juist daarin gebeurt iets wezenlijks. Ik zie het als een warme manier van omgaan met menselijk contact.

Hannah Arendt is ook een inspiratiebron. Van Arendt neem ik mee dat het kwaad vaak banaal is — dat het niet spectaculair is, maar voortkomt uit gedachteloosheid. Dat vind ik confronterend én troostend tegelijk. Het maakt duidelijk dat we allemaal verantwoordelijkheid dragen voor wat we denken en doen, maar ook dat we allemaal mens zijn. Het gaat erom bewust te blijven nadenken, juist over wat vanzelfsprekend lijkt.

En tot slot kies ik voor Socrates. Zijn hele manier van vragen stellen — daar is mijn methodiek op gebaseerd.’

Welk inzicht of quote van hen inspireert jou?
‘Dan kies ik voor “Iedereen heeft wijsheid in zich” van Socrates. Ik vind dat een radicaal positief mensbeeld. Het helpt ook echt om nieuwsgierig te blijven als je mensen spreekt met heel andere denkbeelden. Er is altijd iets van te leren. En negen van de tien keer zijn mensen bereid om hun eigen denkbeelden te onderzoeken.’

“Zodra je weet vanuit welke bril je redeneert, ontstaat er ruimte om te kiezen.”

Heb je weleens ergens in ‘vast’ gezeten, waar filosofie je uit heeft geholpen?
‘Ja, verschillende keren. Filosofie helpt me telkens weer om orde te brengen in verwarring. Een actueel voorbeeld is toen we nadachten over de verkoop van ons huis. Ik merkte dat ik naar die beslissing keek vanuit allerlei verschillende brillen: de financiële, de praktische, de emotionele. Pas toen ik besefte welke van die paradigma’s voor mij het zwaarst woog, lukte het beter om een beslissing te nemen. Als je ergens in vastzit in je leven, helpt de socratische gedachte “Iedereen heeft wijsheid in zich”. Dat heeft iets geruststellends: je kunt zelf op onderzoek gaan.

Op de universiteit leek het me al leuk om organisaties te helpen beter te functioneren. Ik dacht alleen dat je daarvoor zelf veel kennis nodig had van dat bedrijf. Met de socratische methodiek van praktische filosofie kun je mensen helpen met denken en een begeleidingsvorm oppakken waarvan ik niet wist dat die bestond.’

Heeft filosofie je leven verbeterd?
‘Ik vind dat een moeilijke vraag, want “verbeterd” klinkt alsof het leven daarvoor slechter was. Dat is niet zo, maar ik denk wel dat het rijker is geworden. Filosofie heeft me niet per se rustiger gemaakt, maar wel vrijer. Ik blijf een emotioneel persoon, maar ervaar ook meer speelruimte om te onderzoeken, om niet meteen iets te hoeven weten of oplossen. Dat maakt het leven lichter. Niet omdat het makkelijker wordt, maar omdat er meer ruimte is om te denken, te spelen en twijfelen en nieuwsgierig te blijven.’

Kan filosofie de wereld verbeteren?
‘Niet direct, denk ik. Filosofie zelf verandert de wereld niet. Maar wat we ook wel de moeder van filosofie noemen, verwondering en nieuwsgierigheid, dat zijn wel ingrediënten om de wereld te verbeteren.’

Meer over Ariane
Ariane van Heijningen spreekt op 9 februari bij Filosofie in Den Haag (in Utopie aan de Waldeck Pyrmontkade 116 in Den Haag) over de kracht van helder denken en hoe iedereen de beste adviseur van zichzelf kan worden. Kijk voor meer informatie over haar boek, trainingen en coaching op www.denkplaats.nl.

Over de auteur
Gaby Ammerlaan (1973) is masterstudent Toegepaste filosofie en werkt als communicatiestrateeg bij een creatief bureau. Tijdens een opleiding Filosoferen met kinderen en Jongeren ontdekte ze de schoonheid van de filosofie en de waarde van een goed gesprek zonder (voor-)oordelen. Zij zet haar expertise op het gebied van marketing en communicatie graag in om – samen met de andere enthousiaste betrokkenen – filosofie in haar thuisstad Den Haag goed op de kaart te zetten..