door Ronald van Raak
maandag 18 maart 2024
Een duik in het verleden; leren van Erasmus en Spinoza.
Kunnen we nog leven volgens gedeelde waarden in tijden van polarisatie? Hoe gaan we op zoek naar dat wat ons bindt? Deze en meer intrigerende vragen stonden centraal in een uitverkochte Zaal 3. Ronald van Raak, oud-politicus en filosoof, kwam het publiek vertellen over de relevantie van twee welbekende, Nederlandse filosofen, namelijk Erasmus en Spinoza.
En dat deze twee denkers nog altijd relevant zijn, is wel duidelijk. Van Raak stelde de aanwezigen de vraag hoe het toch zo gekomen is dat waarden zo individueel zijn geworden. Vanuit zijn politieke achtergrond besprak hij de tendens dat het gesprek over waarden steeds meer thuis ging plaatsvinden en geen onderwerp meer was in het publieke debat. Moraliseren deed je maar in je privédomein, daar moest je anderen vooral niet mee lastig vallen. Dergelijk denken heeft het risico in zich dat maatschappelijke verhoudingen verschralen. Als het in het publieke debat niet meer om waarden gaat, maar veelal om de werking van de markt en rendement (efficiency), lijken we te vergeten wat het wezenlijke onderdeel is van een samenleving, namelijk de mensen die daarin leven. Vrijheid lijkt meer en meer te gaan om het kunnen doen wat je wil en de markt is het middel om dat persoonlijke doel te bereiken. Wij koppelen vrijheid aan keuzevrijheid: we willen zelf kiezen wat we doen en wat onze waarden zijn. Erasmus had een heel ander idee als het gaat om vrijheid. Vrijheid gaat altijd gepaard met wederkerigheid. Vrijheid is iets wat ontstaat tussen verschillende personen en is absoluut geen individuele aangelegenheid.
Een ander belangrijk leerpunt voor onze tijd is dat we moeten proberen om een ander perspectief aan te nemen. De lof der zotheid is hier een mooi voorbeeld van. Door dit werk wordt de lezer uitgenodigd een ander perspectief aan te nemen, namelijk dat van dwaasheid. Door je te verplaatsen in een ander gezichtspunt, leer je dat je zelf ook een visie en een bepaald perspectief hebt. Het is om deze reden dat discussies niet vermeden, maar juist aangegaan moeten worden. De ander werkt hierbij als een spiegel; je leert jezelf kennen door met de ander in gesprek te gaan.
Spinoza leert ons volgens Van Raak ook een belangrijke levensles. Hij zegt immers dat we moeten proberen om te leven in overeenstemming met de natuur. Het opbouwen van kennis is daarbij cruciaal. Kennis is namelijk een deugd en kan ervoor zorgen dat een persoon een gelukkig en harmonieus bestaan kan leiden. Om dit te bereiken moet er volgens Spinoza vrijheid van meningsuiting bestaan. Als je niet weet hoe de ander denkt, kun je de ander ook niet begrijpen. Democratie is een middel om verschillende belangen op elkaar af te stemmen. Het uiteindelijke doel is dus een gelukkig leven; dat is wel even iets anders dan efficiency.
Kortom, als we polarisatie willen bestrijden, moeten we het gesprek met elkaar aangaan. We moeten verschillende meningen omarmen en niet als iets zien wat we moeten overwinnen. Discussies zijn er om te voeren en niet om uit de weg te gaan. Op het moment dat iedereen de discussie uit de weg gaat, dogmatisch blijft geloven in zijn of haar eigen gelijk en zich niet verplaatst in de ander, is niemand vrij. Vrijheid geef je aan elkaar. En voor wat betreft polarisatie; die verslaan we samen!
Bio spreker
Ronald van Raak is hoogleraar Erasmiaanse waarden aan de Erasmus Universiteit Rotterdam (EUR) en als raadslid verbonden aan de Raad voor het Openbaar Bestuur (ROB). Hij was van 2006 – 2021 lid van de Tweede Kamer voor de SP.
Over de auteur
Charley Klepke is één van de Meedenkers van Filosofie in Den Haag. Hij studeerde filosofie en is nu docent Filosofie en Nederlands op twee middelbare scholen. Daarnaast geeft hij filosofieles aan de Volksuniversiteit Westland.