met Tom Dommisse
maandagavond 26 mei 2025
Café De Utopie was de setting voor het bespreken van de filosofische vragen uit De Toverberg, de grote roman van Thomas Mann uit 1924. De vragen van toen zijn honderd jaar later nog steeds actueel. Filosoof Tom Dommisse introduceert ons in de tijdloze quarantaine van het Zwitserse sanatorium.
Dommisse begint zijn lezing met een beschrijving van het verhaal van De Toverberg. De jonge Hans Castorp gaat op bezoek bij zijn neef in de tuberculosekliniek Berghof. Hij is van plan drie weken te blijven, maar het worden zeven jaar. In die tijd wordt hij geconfronteerd met de grote vragen van het leven: de tegenstellingen tussen rede en passie, lichaam en geest, gezondheid en ziekte, en uiteindelijk ook leven en dood. Hij maakt kennis met verschillende mensen met verschillende wereldbeelden, onder andere de briljante humanist Settembrini en de scherpzinnige jezuïet Naphta, die hem beiden op hun eigen manier proberen te beïnvloeden. Langzamerhand vindt Hans zijn eigen weg.
Thomas Mann baseerde het verhaal op een bezoek aan een sanatorium in 1912 waar zijn vrouw Katja werd behandeld. Binnen de kortste keren werd er ook bij hem een vochtige plek op de longen geconstateerd en als hij zelf niet binnen een paar dagen weg was gegaan had hij er ook misschien wel jaren gezeten. Mann was oorspronkelijk van plan een kort verhaal hierover te schrijven, maar door de Eerste Wereldoorlog veranderde zijn visie op zijn eigen kunstenaarschap en raakte hij meer politiek betrokken. De politieke problemen van toen vonden zijn neerslag in De Toverberg. De novelle die hij aanvankelijk in gedachten had, dijde uit tot een klassieker van 900 pagina’s.
In het eerste deel van de roman wordt Hans Castorp heen en weer geslingerd tussen zijn verliefdheid op Klavdia Chauchat, en de betogen van Settembrini die hem probeert op te voeden tot redelijkheid. Aanvankelijk ergert Castorp zich aan zijn medepatiënte Chauchat omdat ze altijd de glazen deur van de eetzaal keihard dicht laat vallen, en hij ziet haar als “slap, wormstekig en Kirgiezenogig”, maar in de urenlange ledigheid van het verblijf in het sanatorium kan hij zich toch niet aan haar charmes onttrekken. Pas na lange tijd op een carnavalsavond durft hij de goede raad van Settembrini te negeren en haar aan te spreken. Hij betuigt haar zijn liefde in een lange monoloog in het Frans. Zij reageert geestig maar koeltjes en noemt hem ‘mon prince carnaval’ en helaas voor hem vertrekt ze de volgende dag.
In het tweede deel nemen de dilemma’s van Hans een andere wending. Castorp ontmoet nieuwe mensen en nieuwe gevaren. Settembrini krijgt een concurrent in de cynische Naphta. Naphta gelooft niet in vooruitgang, redelijkheid en humanisme zoals Settembrini. Vrijheid is volgens Naphta een opdracht die niet aan mensen gegeven zou moeten worden. Hij gelooft dat mensen de autoritaire leiding van kerk en staat nodig hebben. In de twistgesprekken tussen Settembrini en Naphta valt Hans steeds vaker voor de argumenten van Naptha. Settembrini draagt letterlijk en figuurlijk de afgedragen kleren van de Verlichting.
In het tweede deel wordt Hans geconfronteerd met de dood. Hij leert zichzelf skiën en op een lange tocht raakt hij verdwaald in een sneeuwstorm. Terwijl hij ergens bij een hut schuilt en half bevriest, heeft hij gruwelijke Dionysische en vredige Apollinische visioenen. Hij overleeft het avontuur ternauwernood en houdt er de maxime aan over dat de mens de dood geen heerschappij over het leven moet geven.
De derde en laatste confrontatie is met Mynheer Peperkoorn, een rijke Nederlandse koffiehandelaar met een zeer markante persoonlijkheid. Castorps oude liefde Chauchat keert terug in het sanatorium met Peperkoorn aan haar zijde. Ondanks de concurrentie tussen beide heren raken ze bevriend. Peperkoorn maakt zijn zinnen nooit af en zegt inhoudelijks niets interessant, maar iedereen hangt wel aan zijn lippen. (Een soort kruising tussen Ivo Opstelten en Gerard Depardieu). Hij biedt een nieuw element en tegenwicht aan de pedagogen Naphta en Settembrini door een autoriteit die niet intellectueel is. Tom Dommisse stelt dat Castorp in de vriendschap met Peperkoorn zijn erotische liefde voor Chauchat overwint en sublimeert tot een meer platonische mensenliefde.
Aan het eind van de lezing trekt Dommisse een parallel naar de huidige tijd. De bekende historicus Timothy Snyder maakt in zijn boek ‘The road to unfreedom’ onderscheid tussen de ‘politics of eternity’ en de ‘politics of inevitability’. De politiek van de onvermijdelijkheid stelt dat er geen alternatieven voor de huidige koers zijn, bijvoorbeeld dat er geen alternatief is voor het neo-liberalisme. Margaret Thatchers’ politiek werd er beroemd en berucht mee, en ook Angela Merkel gebruikte dat soort argumenten bij het opnemen van de vluchtelingen.
De ‘politiek van de eeuwigheid’ is een dualistische strategie. In dit wereldbeeld vecht het goede tegen het kwade. ‘Wij’ zijn dan de goeden en de anderen zijn uiteraard de kwaden. Dit is de strategie waar Poetin en andere autocratische leiders zich van bedienen. De ontaardingen van de ‘politiek van de eeuwigheid’ zijn duidelijk, maar ook de politiek van de onvermijdelijkheid heeft tekortkomingen. Zij krijgt een probleem binnen de eigen grenzen wanneer de eigen burgers erop achteruit gaan. ‘Wat bedoel je: er is geen alternatief voor het terugdringen van stikstofoverschot? Hoezo zijn er geen betaalbare woningen meer, wat is het alternatief dan?’ Dit kan een voedingsbodem worden voor onvrede. Dommisse ziet in de politiek van de onvermijdelijkheid de positie van Settembrini terug, en in de politiek van de eeuwigheid die van Naphta. En net als in de Toverberg is het een Januskop: twee kanten van dezelfde medaille. In de roman escaleert het conflict tussen de beide heren en leidt het tot een catastrofe. Zonder de ontknoping hier te verklappen, mogen we hopen dat het huidige politieke conflict tussen beide strategieën beter afloopt dan de roman.
Tom Dommisse is filosoof en doceert aan het Koninklijk Conservatorium en de Universiteit Leiden. Als universitair onderzoeker publiceerde hij over esthetica, metafysica, recht- en geschiedenis-filosofie, en werkte hij in de grensgebieden waar filosofie raakt aan literatuur, theater, kunst en politiek. Hij was programmamaker-adviseur van Writers Unlimited, houdt zich momenteel veel bezig met de betekenis van het werk van Kant tot Thomas Mann in het Anthropoceen, en heeft een passie voor Shakespeare.
Titel: De Toverberg (2022)
Auteur: Thomas Mann
Uitgever: De Arbeiderspers
Mocht je geïnteresseerd zijn geraakt in dit boek en je wilt het kopen, koop het dan via bovenstaande link. Een deel van de opbrengst gaat dan naar ons en met je aankoop ondersteun je dus ons werk. Dank je wel!
Over de auteur · Gijsbert Kruithof is een liefhebber van poëzie en filosofie. Hij werkt in de IT en woont in Den Haag.