Filosofische ontmoeting over Hannah Arendt

met Joop Berding

maandag 10 maart 2025

---

Hannah Arendt is een van de grootste namen in de twintigste-eeuwse filosofie. Ze is niet meer weg te denken uit het politieke en maatschappelijke debat. Haar boeken, waaronder The Origins of Totalitarianism en The Human Condition uit 1958 zijn nog steeds actueel en invloedrijk. Bij een breed publiek­­ werd Arendt bekend vanwege haar verslag van het Eichmann-proces in 1961, waarin ze Eichmann niet zag als een monster, maar als een illustratie van ‘de banaliteit van het kwaad’. Als Filosofie in Den Haag een avond over haar organiseert, zit de zaal geheid vol. Zo ook deze avond, waarin kenner Joop Berding haar gedachtegoed naast de meer zachte waarden van vriendschap en liefde legde.

Bijna dagelijks is Joop Berding met het leven en werk van Hannah Arendt bezig. Ze leidde een gepassioneerd intellectueel leven, vertelt hij. Hij wilde graag over haar werk schrijven vanuit twee onderbelichte rode draden in zowel haar leven als werk: vriendschap en liefde.
Liefde en vriendschap beperkten zich bij Hannah Arendt namelijk niet alleen tot mensen. Ze had ook oog voor het liefdevol omgaan met de dingen. En ze had vriendschap met mensen die ruime tijd voor haar leefden, en die ze nooit heeft kunnen ontmoeten. Leven en werk zijn bij Arendt altijd nauw verweven geweest.

Als het om de liefde gaat, dan is Sint-Augustinus (354-430) belangrijk geweest voor Arendt. Deze bisschop van Hippo en christelijke kerkvader had opvattingen over de liefde, die haar zodanig inspireerden dat ze er een proefschrift over schreef. In die tijd was het bestuderen van Augustinus op de filosofische faculteit vrij normaal, dat zij als Joodse hem bestudeerde wekte geen bevreemding. Zelf zat ze op dat moment in een zeer turbulente liefdesrelatie, namelijk met hoogleraar Heidegger die toch een flink aantal jaren ouder was en haar docent bovendien. Ze schreef haar proefschrift bij Karl Jaspers, die een goede vriend van haar werd. Het is voor het eerst dat ze in haar eigen teksten gebruik maakt van het begrip ‘nataliteit’, ze leest het in passages van Augustinus over de mens als begin en beginner. Dit begrip duikt later nog vaak in haar werk op. Aan de Universiteit van Marburg, ten tijde van de Heidegger-colleges en de liefdesrelatie, leert ze Günther Anders kennen, de eerste man met wie ze zou trouwen. Maar heel gelukkig maakten ze elkaar niet. Net als de relatie met Heidegger is ook deze verbintenis vol ambiguïteit, vertelt Berding.
Anders was geïnteresseerd in de fenomenologie van muziekfilosofie. Het lukte hem niet om de zogenoemde grote filosofen van destijds, zoals Theodor Adorno, voor zijn artikelen te interesseren. Waar het hem zijn leven lang aan ontbrak was erkenning van zijn filosofische capaciteiten. Hij bleef een outsider. Het paar moet in 1933 vluchten naar Parijs vanwege de opkomst van het nazisme. Hun huwelijk is niet gelukkig, en in 1936 vertrekt Anders naar Amerika. Alleen.

Een bijzondere (eenzijdige) vriendschap koesterde Arendt voor Rahel Varnhagen (geboren Levin, 1771-1833,), één van de bekendste vrouwen uit de Duitse Romantiek. Arendt kreeg toegang tot de correspondentie van Varnhagen en werd daar zodanig door gegrepen dat ze een biografie over haar schreef. Herkende Arendt zichzelf in haar onderwerp? Met name als het gaat om het (mislukte) liefdesleven van Varnhagen. Arendt had namelijk net gebroken met Heidegger en Varnhagen was ook niet bijzonder gelukkig qua relaties. Berding vertelt dat de vergelijking over het liefdesleven tussen Varnhagen en Arendt door veel Arendt-biografen gemaakt is. Arendt gaf zelf steeds aan een biografie te willen schrijven over Rahel Varnhagen ‘op een manier zoals ze dat zelf zou hebben kunnen doen’.  Arendt verdiepte zich in Varnhagen zoals een beste vriendin dat doet.

Hannah Arendt vond haar grote liefde in Heinrich Blücher (1899-1970), ze ontmoette hem in Parijs. Hij was een zogenoemde man van de wereld. Samen vertrekken ze naar New York, waar Arendt snel werk vindt maar Blücher niet. Vanaf 1952 krijgt hij een aanstelling als hoogleraar aan Bard College. Ze werkten nauw samen aan de totstandkoming van The Origins en in de jaren ’45-’49 toen hij nog zonder werk was, deed hij veel onderzoek voor ditt boek in de bibliotheek van New York. Zijn betrokkenheid bij het werk van zijn vrouw was groot, ook bij latere werken was hij zeer nauw betrokken. Keerzijde is dat hij er nogal eens een affaire op na hield. Na zijn overlijden in 1970 brak voor Arendt een moeilijke tijd aan, ze kreeg meerdere huwelijksaanzoeken maar weigerde. Ze stortte zich op haar werk. Totdat ook haar leven eindigde, op 4 december 1975. Ze kreeg terwijl ze aan het schrijven was een fatale hartaanval.

Er waren vele liefdes en vriendschappen in het leven van Hannah Arendt, en in elk van die relaties floreert ze op een andere manier vertelt Berding. In haar onderzoek naar Augustinus is de liefde academisch van aard. Bij Heidegger draait het om de liefde voor de filosofie en om begeerte. Günther Anders, haar eerste echtgenoot, staat qua intellect in haar schaduw en een grote liefde was hij niet. Haar vriendschap met Rahel Varnhagen is en blijft een hele bijzondere omdat ze elkaar nooit gekend kunnen hebben, maar feit is dat Arendt zich verregaand in haar verdiept heeft. Arendt’s grote liefde was Heinrich Blücher, en met hem aan haar zijde kon ze intellectueel floreren. Arendt was zeker geen allemans vriend maar had een rijk sociaal leven en de vriendschappen die ze had, waren intens en hartstochtelijk. Eigenlijk zoals ze haar leven vorm heeft gegeven, beëindigt Berding zijn presentatie, ze leidde een gepassioneerd en intellectueel leven.

---

Mocht je geïnteresseerd zijn geraakt in dit boek en je wilt het kopen, koop het dan via bovenstaande link. Een deel van de opbrengst gaat dan naar ons en met je aankoop ondersteun je dus ons werk. Dank je wel!